Πέτρου Πιτσιάκκα: Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κυπριανὸς καὶ τὸ 1821 στὴν Κύπρο

Πέτρου Πιτσιάκκα, φιλολόγου

Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 εἶναι μέγα γεγονὸς τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας. Τὸ σύνθημα "Τοῦρκος νὰ μὴ μείνει στὸ Μοριᾶ, μηδὲ στὸν κόσμο ὅλο", ποὺ συγκλόνισε τὸ πανελλήνιο, δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ ἀφήση ἀσυγκίνητους τοὺς Κυπρίους. Γιὰ τὴν ἐνεργὸ δράση τῶν Κυπρίων στὸν Ἀγῶνα δὲν ἀναφέρεται σχεδὸν τίποτα στὶς γενικὲς ἐργασίες τῆς ἐπανάστασης, ποὺ διαφωτίζουν τὰ τραγικὰ γεγονότα. Ὡστόσο, ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμή, Ἕλληνες Κύπριοι μυοῦνται στὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία καὶ ἐνισχύουν τὸν κοινὸ ἀγῶνα, ὑλικὰ καὶ ἠθικά. Ἡ ἔνοπλη δράση, ἡ προσφορὰ αἵματος, ἡ παρουσία στὴν παιδεία καὶ στὴ διοίκηση τῆς ἐπανάστασης, συνοψίζουν τὴν κυπριακὴ συμβολὴ στὸν Ἀγῶνα τῆς Ἐθνικῆς Παλιγγενεσίας. Κορυφαῖο γεγονὸς ὅμως ἀποτελεῖ ἡ θυσία ἑκατοντάδων μαρτύρων, μὲ ἐπί κεφαλῆς τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Κυπριανό, τὸν Ἰούλιο τοῦ 1821.

Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κυπριανὸς (Στρόβολος Λευκωσίας 1756- Λευκωσία 1821), ἔλαβε στοιχειώδη μόρφωση στὴ μονὴ Μαχαιρὰ καὶ παρακολούθησε ἀνώτερα θεολογικὰ καὶ φιλολογικὰ μαθήματα στὴ Μολδαβία, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ ἡγεμόνα Μιχαὴλ Σούτσου. Τὸ 1810 ἀνῆλθε στὸν ἀρχιεπισκοπικὸ θρόνο τῆς Κύπρου. Ἦταν λόγιος καὶ ἔδωσε ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν παιδεία. Τὸ 1812 ἵδρυσε τὴν "Ἑλληνικὴ Σχολὴ Λευκωσίας", πρόδρομο τοῦ Παγκυπρίου Γυμνασίου. Ἐπίσης κατόρθωσε νὰ βελτιώση τὰ οἰκονομικὰ τῆς ἀρχιεπισκοπῆς.

Δὲν εἶναι γνωστὸ πότε μυήθηκε στὴ Φιλικὴ Ἑταιρεία καὶ ἀπὸ ποιόν. Ὅμως τὸ 1820 ἔδωσε στὸ Φιλικὸ Δημήτριο Ἴπατρο, ποὺ τὸν ἐπισκέφθηκε, ὑπόσχεση γιὰ οἰκονομικὴ βοήθεια. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ ἴδιου ἔτους, ὁ Ὑψηλάντης ἔστειλε τὸ συνεργάτη τοῦ Ἀντώνιο Πελοπίδα νὰ παραλάβη τὴ "γενναία εἰσφορὰ" τοῦ Ἀρχιεπισκόπου, στέλνοντάς του μαζὶ μὲ τὶς εὐχαριστίες του, καὶ τὸ συνθηματικὸ μήνυμα ὅτι "ἡ ἔναρξη τοῦ σχολείου ἐγγίζει", ὑπονοῶντας τὸν ἐπικείμενο ξεσηκωμό. Ἡ Φιλικὴ Ἑταιρεία εἶχε ἀποφασίσει, αὐτὴ καθ' ἑαυτὴ ἡ Κύπρος, νὰ μὴν ἀναλάβη ἔνοπλο ἀγῶνα, λόγῳ κυρίως τῆς γεωγραφικῆς της θέσης, ἀλλὰ νὰ περιοριστῇ σὲ ὑλικὴ βοήθεια. Ταυτόχρονα κάλεσε τὸν Ἀρχιεπίσκοπο "νὰ σκεφθῇ πῶς νὰ διαφυλάξη τὸ ποίμνιόν του ἀπὸ τοὺς κατοίκους ἐκεῖ ἐχθρούς".

Ἕνα μῆνα μετὰ τὴν ἔναρξη τῆς ἐπανάστασης, ἐκδόθηκε σουλτανικὸ διάταγμα γιὰ τὸν ἀφοπλισμὸ τῶν χριστιανῶν τῆς Κύπρου, ποὺ ἐκτελέστηκε χωρὶς ἀντίσταση. Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος μὲ ἐγκύκλιο του, ποὺ θυμίζει ἀνάλογη ἐνέργεια τοῦ Πατριάρχη Γρηγορίου Ε', καλοῦσε τοὺς Ἕλληνες νὰ ὑπακούσουν καὶ νὰ παραμείνουν ἤρεμοι καὶ ἀδρανεῖς. Πέραν τῆς ἐγκυκλίου, ἔδωσε καὶ διαβεβαιώσεις στὸν κυβερνήτη τῆς Κύπρου Κιουτσοὺκ Μεχμὲτ γιὰ τὴ νομιμοφροσύνη τῶν Ἑλλήνων.

Παρὰ τὶς προσπάθειες τοῦ Ἀρχιεπισκόπου νὰ διαφυλάξη τὴν εἰρήνη στὸ νησί, οἱ τουρκικὲς ἀρχὲς ἦταν ἀποφασισμένες νὰ προχωρήσουν σὲ ἐνέργειες ἐκφοβισμοῦ τοῦ λαοῦ. Μὲ ἀφορμὴ προκηρύξεις ποὺ διένειμε στὴ Λάρνακα ὁ Ἀρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος Θησέας, ὁ Κιουτσοὺκ κατήγγειλε στὴν Ὑψηλὴ Πύλη ὅτι οἱ Ἕλληνες Κύπριοι ἑτοίμαζαν ἐπανάσταση, ὑποβάλλοντας ταυτόχρονα καὶ κατάλογο προγραφῶν ἐπιφανῶν προσώπων. Μετὰ τὴν ἔγκριση τοῦ αἰτήματός του, ὁ Κυβερνήτης προχώρησε σὲ συλλήψεις, δημεύσεις περιουσιῶν καὶ ἐκτελέσεις. Τὴν 9η Ἰουλίου ἄρχισε ἡ μεγάλη σφαγὴ τῶν ἀρχιερέων καὶ τῶν προκρίτων τοῦ νησιοῦ. Πρῶτος ἀπαγχονίστηκε ὁ Ἀρχιεπίσκοπος καὶ ἀκολούθησε ὁ ἀποκεφαλισμὸς τῶν Μητροπολιτῶν Πάφου, Κιτίου καὶ Κυρηνείας. Τὸν ἑπόμενο χρόνο ὁ Σουηδὸς ἐπισκέπτης Μπέργκρεν ἔγραψε ὅτι "ἡ Παναγία ντύθηκε παντοῦ στὰ μαῦρα, πολλὰ σπίτια ἦταν πιτσιλισμένα μὲ αἷμα".

Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κυπριανὸς γνώριζε τὸν ἐπικείμενο θάνατό του. Ὁ ἄγγλος περιηγητὴς Carne, ποὺ τὸν εἶδε πρὶν ἀπὸ τὰ γεγονότα τῆς 9ης Ἰουλίου, ἀναφέρει ὅτι ὁ Ἀρχιεπίσκοπος τοῦ εἶπε: "Ὁ θάνατός μου δὲν εἶναι μακριά. Ξέρω πὼς μόνο εὐκαιρία περιμένουν, γιὰ νὰ μὲ θανατώσουν". Καὶ ἐνῷ γνωρίζει τὴν ἐπικείμενη θανάτωσή του, ἑκούσια ἀποφασίζει νὰ παραμείνη στὴν ἔπαλξή του, διασώζοντας τὴν ἀξιοπρέπεια τοῦ Ἕλληνα καὶ ἀντιμετωπίζοντας τὸ θάνατο ὡς μιὰ προσφορὰ πρὸς τὸ ἔθνος καὶ τὸ ποίμνιό του. Ἀρνήθηκε νὰ φύγη ἀπὸ τὸ νησί, γιὰ νὰ σώση τὴ ζωή του, λέγοντας ὅτι θὰ παρέμενε, γιὰ νὰ προσφέρη κάθε δυνατὴ προστασία στὸ λαό του καὶ νὰ χαθῇ μαζί του.

Ὁ ποιμενάρχης τῆς Κύπρου Κυπριανὸς ἐπεχείρησε νὰ κρατήση λεπτὲς ἰσορροπίες ἀνάμεσα στὸ εὐκταῖο καὶ τὸ ἐφικτό, ἀνάμεσα στὴ φιλοπατρία καὶ τὰ ποιμαντορικά του καθήκοντα, ὑποστηρίζοντας ἀπὸ τὴ μιὰ τὴν ἐπανάσταση στὴν Ἑλλάδα, ἀλλὰ ταυτόχρονα ἀποφεύγοντας νὰ ἀναμείξη τὴν Κύπρο ἐνεργὰ σ' αὐτή. Ὅμως ὅποιες καὶ νὰ ἦταν οἱ ἐπιλογές του, οἱ περιστάσεις καὶ τὰ πάθη δὲ θὰ τοῦ ἐπέτρεπαν νὰ ἀποτρέψη τὴν καταστροφὴ γιὰ τὸ νησί. Πρῶτο θῦμα ἦταν ὁ ἴδιος. Ἀρνούμενος νὰ ἐγκαταλείψη τὸ ποίμνιό του, βάδισε συνειδητὰ πρὸς τὴν ἀγχόνη, κερδίζοντας τὴν ἀθανασία στὴ συλλογικὴ μνήμη τοῦ ἑλληνισμοῦ. Σ' αὐτή του τὴν ἀπόφαση ἐκδηλώνεται ἡ ἑλληνορθόδοξη παράδοση τῆς Κύπρου καὶ συμπυκνώνεται τὸ ὑπεριστορικὸ πνεῦμα τοῦ ἑλληνισμοῦ στὸν ἀγῶνα του γιὰ τὴν πατρίδα καὶ τὴν ἐλευθερία. Αὐτὸ τὸ πνεῦμα ἐκφράζει καὶ ἡ ἀπάντηση ποὺ ἔδωσε στὶς ἀπειλὲς τοῦ Τούρκου κυβερνήτη τῆς Κύπρου περὶ ἀφανισμοῦ τῶν Ρωμιῶν, μὲ τὴν ὁποία διασώζει ταυτόχρονα καὶ τὴν ἐθνική μας ἀξιοπρέπεια:

Ἡ Ρωμιοσύνη ἕν* φυλὴ συνότζιαιρη* τοῦ κόσμου

Κανένας δὲν εὑρέθηκε γιὰ νὰ τὴν ἰξηλείψη*

Κανένας γιατί σσιέπει* την ποῦ τάψη* ὁ Θεός μου.

Ἡ Ρωμιοσύνη ἕν νὰ χαθῇ ὄντας ὁ κόσμος λείψη.

Ἕν = εἶναι

Συνότζιαιρη = σύγχρονη

Ἰξηλείψει = ἐξαλείψει

Σσιέπει = σκεπάζει, προστατεύει

Τάψη = τὰ ὕψη