Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Κοινωνία προσώπων ἤ κοινωνία φύσεων

Λέγεται κατὰ κόρον ὅτι, στὸν χῶρο τῆς λατρείας οἱ Χριστιανοὶ ἀποκτοῦν ἐμπειρία τῆς κοινωνίας τῶν προσώπων καὶ κατ' ἐπέκταση μέσα στὴν λατρεία ὑφίσταται ἡ ἀλληλοπεριχώριση τῶν προσώπων. Γενικῶς, αὐτὸς ὁ ὅρος κοινωνία προσώπων, χρησιμοποιεῖται τελευταῖα πολὺ στὴν θεολογικὴ γλῶσσα. Καὶ αὐτὸ ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν ἄποψη ὅτι ἔχει διαπιστωθῇ ἡ μεγάλη ἀξία τοῦ προσώπου ἀπὸ πλευρᾶς θεολογικῆς γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση διαφόρων ἀνθρωπολογικῶν καὶ κοινωνικῶν προβλημάτων. Ἡ προσπάθεια, βεβαίως, εἶναι καλή, ἀλλὰ δὲν συμβαδίζει πάντοτε μὲ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία.

Εἶναι γνωστὸν ὅτι, τὸ πρόσωπο ταυτίζεται μὲ τὴν ὑπόσταση καὶ ἡ οὐσία μὲ τὴν φύση, καθὼς ἐπίσης ὅτι δὲν ὑφίσταται καθ' ἑαυτὴ φύση ἀνυπόστατη, οὔτε πρόσωπο, ἄνευ φύσεως. Τὴν ἔννοια τοῦ προσώπου στὸν Τριαδικὸ Θεὸ ἀνέπτυξαν οἱ ἅγιοι Πατέρες, γιὰ νὰ ἐκφράσουν τὴν ἐμπειρία ποὺ εἶχαν τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, καὶ γιὰ νὰ ἀπαντήσουν στοὺς αἱρετικοὺς ποὺ χρησιμοποιοῦσαν φιλοσοφικὴ σκέψη.

Ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ τὰ τρία Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἐννοοῦμε ὅτι κάθε Πρόσωπο ἀποτελεῖται ἀπὸ τὴν οὐσία-φύση καὶ τὰ ἰδιαίτερα ὑποστατικὰ ἰδιώματα. Ὁ Πατὴρ κοινωνεῖ τὴν φύση-οὐσία Τοῦ στὸν Υἱό, διὰ τῆς προαιωνίου καὶ ἀϊδίου γεννήσεως, καὶ κοινωνεῖ τὴν οὐσία Τοῦ στὸ Ἅγιον Πνεῦμα, διὰ τῆς προαιωνίου καὶ ἀϊδίου ἐκπορεύσεως. Κοινωνῶντας ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα τῆς οὐσίας τοῦ Πατρὸς εἶναι ὁμοούσια μὲ Αὐτὸν καὶ ἔχουν κατὰ συνέπεια τὴν ἴδια ἐνέργεια, δόξα καὶ Βασιλεία. Ἑπομένως, ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ Πατρὸς εἶναι τὸ ἀγέννητο, ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ Υἱοῦ εἶναι τὸ γεννητὸ καὶ ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἶναι τὸ ἐκπορευτό. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ φύση-οὐσία εἶναι κοινωνητή, ἀλλὰ τὸ ὑποστατικὸ ἰδίωμα –ὁ τρόπος ὑπάρξεως κάθε προσώπου– εἶναι ἀκοινώνητο.

Στὴν Ἁγία Τριάδα, λοιπόν, σύμφωνα μὲ τὴν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὑπάρχουν τὰ ἀκοινώνητα καὶ τὰ κοινά, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο σημαίνει ὅτι, στὸν Τριαδικὸ Θεὸ δὲν μποροῦμε νὰ κάνουμε λόγο γιὰ κοινωνία προσώπων, ἀφοῦ τὰ ὑποστατικὰ ἰδιώματα κάθε προσώπου εἶναι ἀκοινώνητα, ἀλλὰ μποροῦμε νὰ μιλοῦμε γιὰ κοινωνία φύσεως-οὐσίας, ἀφοῦ ὁ Πατὴρ κοινωνεῖ τὴν οὐσία Τοῦ στὸν Υἱὸ καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα. Καὶ ἡ ἔκφραση, ἀλληλοπεριχώρηση προσώπων στὸν Τριαδικὸ Θεό, καίτοι ὁ Πατὴρ βρίσκεται μέσα στὸν Υἱὸ καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, ὅπως καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα βρίσκονται μέσα στὸν Πατέρα, εἶναι προβληματική, ἀφοῦ δὲν ὑπάρχει ἀλληλοπεριχώρηση τῶν ὑποστατικῶν ἰδιωμάτων –τοῦ τρόπου ὑπάρξεως τῶν προσώπων– ἀκριβῶς γιατί αὐτὰ εἶναι ἀκοινώνητα. Ὁ λόγος τοῦ Χριστοῦ «ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ ἐν ἐμοὶ» (Ἰω. ἰδ´, 10) λέγεται γιὰ τὴν κοινωνία τῆς φύσεως, καὶ γιὰ τὸ ὅτι ὁ Πατὴρ εἶναι αἴτιος τῆς γεννήσεως τοῦ Υἱοῦ καὶ αἴτιος τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Ἂν ἀπὸ τὴν Θεολογία (τὸν Τριαδικὸ Θεὸ) προχωρήσουμε στὴν Οἰκονομία (τὴν Χριστολογία - ἐνσάρκωση τοῦ Λόγου) τότε καὶ ἐκεῖ συναντοῦμε τὴν θεολογικὴ ἄποψη, ὅτι δὲν ὑπάρχει κοινωνία προσώπων, ἀλλὰ κοινωνία φύσεων. Δὲν ὑπάρχει κοινωνία προσώπων, διότι στὸν Χριστὸ δὲν ἑνώθηκαν δύο πρόσωπα, τοῦ Θεοῦ Λόγου καὶ τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως ὑποστήριζε ὁ Νεστόριος καὶ δῆθεν ἀποτέλεσαν τὸ πρόσωπο τῆς οἰκονομίας, ἀλλὰ ἑνώθηκαν οἱ δύο φύσεις -θεῖα καὶ ἀνθρώπινη- ὑποστατικῶς, δηλαδὴ ἑνώθηκαν στὴν ὑπόσταση τοῦ Λόγου.

Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, κάνει λόγο γιὰ περιχώρηση φύσεων στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, λόγῳ τῆς ἀντιδόσεως τῶν ἰδιωμάτων. Ὁ Χριστὸς μὲ τὴν ἐνσάρκωσή Τοῦ εἶναι Θεὸς καὶ ἄνθρωπος καὶ ἔχει τὰ ἰδιώματα τῶν δύο φύσεων ἀμετάβλητα. Ὁ Χριστός, ὅταν ὀνομάζεται Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, δέχεται καὶ τὰ ἰδιώματα τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, δηλαδὴ λέγεται Θεὸς παθητὸς καὶ Κύριος τῆς δόξης ἐσταυρωμένος· καὶ ὅταν ὀνομάζεται Υἱὸς ἀνθρώπου δέχεται καὶ τὰ ἰδιώματα τῆς θείας φύσεως, χαρακτηρίζεται παιδίον προαιώνιο καὶ ἄνθρωπος ἄναρχος. Καὶ αὐτὸ συμβαίνει λόγῳ τοῦ ὅτι οἱ δύο φύσεις, εἶναι ἑνωμένες ἀτρέπτως, ἀναλλοιώτως, ἀχωρίστως, ἀσυγχύτως, ἀδιαιρέτως στὴν ὑπόσταση τοῦ Λόγου, ἀλλὰ καὶ λόγῳ τοῦ τρόπου τῆς ἀντιδόσεως. Γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Καὶ οὗτὸς ἐστιν ὁ τρόπος τῆς ἀντιδόσεως ἑκατέρας φύσεως ἀντιδιδούσης τὴ ἑτέρα τὰ ἴδια διὰ τὴν τῆς ὑποστάσεως ταυτότητα καὶ τὴν εἰς ἄλληλα αὐτῶν περιχώρησιν». Ἑπομένως, στὸ Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ ὑπάρχει περιχώρηση τῶν δύο φύσεων.

Καὶ σὲ ἄλλο σημεῖο παρατηρεῖ ὁ ἴδιος ἅγιος ὅτι, οἱ δύο φύσεις στὸ Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ διαιροῦνται ἀδιαιρέτως γιὰ τὸν λόγο καὶ τὸν τρόπο τῆς διαφορᾶς, ἀλλὰ διατηρῶντας καὶ οἱ δύο φύσεις τὴν διαφορά, ἑνώνονται ἀσυγχύτως κατὰ «τὴν ἐν ἀλλήλαις περιχώρησιν».

Ἐφ' ὅσον στὸν Τριαδικὸ Θεὸ δὲν μποροῦμε νὰ κάνουμε λόγο γιὰ κοινωνία προσώπων, ἀλλὰ γιὰ κοινωνία φύσεως, καὶ ἐφ' ὅσον καὶ στὸν Χριστὸ δὲν μποροῦμε νὰ κάνουμε λόγο γιὰ κοινωνία προσώπων, ποὺ δὲν ὑπάρχει, ἀλλὰ γιὰ κοινωνία - περιχώρηση φύσεων, γιὰ τὸν ἴδιο, καὶ περισσότερο, λόγο δὲν μποροῦμε νὰ κάνουμε λόγο γιὰ κοινωνία προσώπων, καὶ ἀλληλοπεριχώρηση ἀγαπωμένων προσώπων στὸν ἄνθρωπο, ἀλλὰ γιὰ κοινωνία καὶ περιχώρηση φύσεως. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι μετέχουμε τῆς ἴδιας φύσεως. Γιὰ κοινωνία προσώπων στὸν Θεὸ καὶ τὸν ἄνθρωπο δὲν μπορεῖ νὰ γίνη λόγος ἀπὸ θεολογικῆς πλευρᾶς, ἀλλὰ ἐνδεχομένως μπορεῖ νὰ γίνη λόγος ἀπὸ φιλοσοφικῆς πλευρᾶς.