Στυλιανοῦ Γερασίμου: “Τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο καὶ ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ σήμερα στὸν Ἑλλαδικὸ χῶρο”

Στυλιανοῦ Γερασίμου, Θεολόγου - Μουσικοῦ

Τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ὑπῆρξε τὸ κατ' ἐξοχὴν μεταρρυθμιστικὸ κέντρο τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς. Τὰ κύρια πρόσωπα αὐτῆς τῆς ἀλλαγῆς ὑπῆρξαν ὁ Χρύσανθος ὁ διάκονος, ὁ Χουρμούζιος καὶ ὁ Γρηγόριος.

Ὡστόσο ἡ μεταρρύθμιση τοῦ 1815 συνεχίζει νὰ ἐπηρεάζη τὴν Βυζαντινὴ Μουσικὴ στὴν Κωνσταντινούπολη ἕως τὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα. Γι' αὐτὸ καὶ στὴ συνέχεια ἐμφανίζονται καὶ καινούρια μουσικὰ εἴδη, ὅπως ἡ Τετραφωνία, τὸ Λέσβιο εἶδος, ὁ Ἀγάπιος Παλλίερμος καὶ τὸ Σταματίδιο εἶδος, μὲ τὰ ὁποῖα ἡ Ἐκκλησία μας θὰ λέγαμε ὅτι ἔρχεται ἀντιμέτωπη.

Τὸ εἶδος ὅμως ποὺ ἐπικρατεῖ τὴν περίοδο ἐκείνη στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου εἶναι τὸ τετραφωνικὸ εἶδος, τὸ ὁποῖο λίγα χρόνια ἀργότερα μετὰ τὴν μεταρρύθμιση ἐξασθενεῖ.

Οἱ τρεῖς δάσκαλοι ποὺ ἀναφέραμε παραπάνω μὲ ὅλες τὶς μουσικὲς ἀλλαγὲς ποὺ προσπαθοῦν νὰ καθιερώσουν, ἔχουν ἤδη καθιερωθῇ στὴν συνείδηση τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὄχι ὅμως καὶ στὴ συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας. Ἔτσι μόλις ἐμφανίζεται ἡ νέα μέθοδος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἐμφανίζεται ἡ Ἐκκλησία, γιὰ νὰ τονίση τὶς ἀτέλειες τῆς νέας μεθόδου καὶ νὰ εἰσαγάγη νέες μεθόδους μουσικῆς γραφῆς.

Καὶ βέβαια ὑπῆρξαν καὶ οἱ ὑπερασπιστὲς τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ ζητοῦν νὰ προχωρήση ἡ Ἐκκλησία στὴν ἀντικατάσταση τῆς νέας μουσικῆς μεθόδου μὲ ἄλλη μουσικὴ μέθοδο. Γι' αὐτὸ καὶ τὸ Πατριαρχεῖο τελικὰ ἀρκεῖται στὴν ἀρχαία παρασημαντική. Τὴν ἴδια ἐποχὴ ἐμφανίζεται ἡ τάση παρωδίας ποὺ ἔχουν οἱ ψάλτες νὰ ἀναλύουν περαιτέρω τὶς μελωδίες, κάτι ποὺ σημαίνει ἀλλοίωση τῆς μουσικῆς γραμμῆς.

Οἱ ἀντιδράσεις στὴν μεταρρύθμιση συνεχίζονται. Τὸ 1899 ὁ Πατριάρχης Κωνσταντῖνος ὁ Ἔ` ὑποστηρίζει ὅτι ὑπάρχει ἀσάφεια στὸ νέο μουσικὸ σύστημα. Ἀλλά, ὅπως καὶ νὰ ἔχη ἡ κατάσταση τῆς μεταρρύθμισης, τὸ σύστημα τοῦ Χρυσάνθου ὑπερέχει, ἀφοῦ ἡ Μουσικὴ Πατριαρχικὴ Σχολὴ καθιέρωσε γιὰ ἀρκετὰ χρόνια τὴν παράδοση αὐτή.

Τὸ κύριο ὅμως πρόβλημα γιὰ τὴ Βυζαντινὴ Μουσικὴ τῆς Πόλης παραμένει ἡ Τετραφωνία. Τὸ 1878 γίνεται σύσταση εἰδικῆς μουσικῆς ἐπιτροπῆς στὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογο τῆς Πόλης, προκειμένου νὰ μεταγραφοῦν στὴν εὐρωπαϊκὴ σημειογραφία ὅλα τὰ τροπάρια τῆς Θείας Λειτουργίας, ἀλλὰ εὐτυχῶς ἀπέτυχε ἡ προσπάθεια αὐτή. Καὶ ἐδῶ πρέπει νὰ τονίσουμε ὅτι δυὸ μουσικοὶ στὴν Κωνσταντινούπολη ἐμφανίζονται ὡς οἱ κύριοι ὑπερασπιστὲς τῆς Τετραφωνίας, ὁ Νικόλαος Αὐγερινὸς καὶ ὁ Γεώργιος Μισαηλίδης, ἀλλὰ τὸ καθοριστικὸ σημεῖο τῆς τετράφωνης μουσικῆς ὑπῆρξε ὁ Σταμάτης Σταματιάδης. Στὶς 24 Μαΐου τοῦ 1914 καταδικάζεται ἀπὸ τὴν Πατριαρχικὴ Σύνοδο τὸ σύστημα Σταματιάδη.

Ἀντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ὅτι τὸ κύριο πλῆγμα γιὰ τὸ Πατριαρχεῖο ὑπῆρξε ἡ Τετραφωνία, ἀφοῦ ὑπῆρχε περίπτωση ἐξάπλωσής της στοὺς ναοὺς τῆς Πόλης. Τὸ Πατριαρχεῖο προσπάθησε μὲ ἠπιότητα νὰ διακόψη αὐτὸ τὸ φαινόμενο, τὸ ὁποῖο ἀπὸ μόνο του παραχωρεῖ τὴν θέση του στὴν παράδοση.

Ὡστόσο δὲν θὰ πρέπη νὰ παραλείψουμε καὶ τὸν ρόλο τῶν φιλόμουσων Πατριαρχῶν, οἱ ὁποῖοι ἔπαιξαν καθοριστικὸ ρόλο στὴν Βυζαντινὴ Μουσικὴ τῆς Κωνσταντινούπολης. Τὴν πρώτη Μουσικὴ Σχολὴ ἱδρύει ὁ Πατριάρχης Παΐσιος ὁ Β` τὸ 1727. Βέβαια ὁ Κύριλλος ὁ Στ` καὶ ὁ Μητροπολίτης Ἐφέσου διαδραματίζουν ἀποφασιστικὸ ρόλο στὴν ἔγκριση τῆς νέας μεθόδου. Ὁ Γρηγόριος ὁ Στ` εἶναι ὁ ἱδρυτὴς τῆς Πατριαρχικῆς Μουσικῆς Σχολῆς τὸ 1868. Σημαντικὴ ὅμως εἶναι καὶ ἡ μουσικὴ συμβολὴ τοῦ Ἐθνομάρτυρα Γρηγορίου τοῦ Ἔ`. Ὁ Ἰωακεὶμ ὁ Γ` ἱδρύει τὴν Πατριαρχικὴ Σχολὴ τοῦ 1882. Ὁ Πατριάρχης Ἀθηναγόρας ὁ Ἂ` ἦταν ἐπιφυλακτικὸς στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική.

Παρατηροῦμε, λοιπόν, ὅτι ἡ Κωνσταντινούπολη, μὲ κεντρικὸ ἄξονα τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ὑπῆρξε κέντρο κοσμοϊστορικῶν ἐξελίξεων στὸν τομέα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Παρ' ὅλα αὐτὰ κατόρθωσε νὰ διαφυλάξη μὲ τὴν δική του παραδοσιακὴ ἄμυνα καὶ χωρὶς ἀκρότητες τὸ γνήσιο ἐκκλησιαστικὸ ὕφος στὴν μουσική, τὸ ὁποῖο ὡς χαρακτηριστικὸ ἔχει τὴν λιτότητα. Ὅλοι οἱ μουσικοδιδάσκαλοι καὶ Πατριάρχες ἄφησαν καλῶς ἢ κακῶς τὸ λιθαράκι τους στὸν τομέα αὐτό. Ἡ γνήσια παράδοση ὅμως ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ συγκεκριμένο τόπο, χρόνο καὶ κλιματολογικὲς συνθῆκες ἀνανεώνεται, ἀλλὰ δὲν ἀλλοιώνεται. Ἡ Κωνσταντινούπολη ὑπῆρξε καὶ ὑπάρχει τὸ κέντρο τῆς μουσικῆς παιδείας.

Στὴν Ἑλλάδα τὰ πράγματα ἴσως νὰ εἶναι διαφορετικά. Κάθε ἐπίδραση μουσικὴ υἱοθετεῖται καὶ διακλαδώνεται σὲ ὅλους τοὺς μουσικοὺς τομεῖς. Ἡ ἔλλειψη σωστῶν μουσικῶν ἀκουσμάτων ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα νὰ ἔχουμε ἀπὸ τὴ μιὰ παράφωνους νέους καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ψάλτες, ποὺ νὰ κατακερματίζουν τὸ γνήσιο ἐκκλησιαστικὸ ὕφος καὶ τὶς κλασικὲς παραδοσιακὲς μουσικὲς γραμμὲς τῶν μελῶν μὲ προσωπικὲς "μουσικὲς καινοτομίες" καὶ μὲ προσωπικὴ "ἐκτέλεση" καὶ ἀνάλυση. Δὲν ἔχει δικαίωμα ὁ κάθε ψάλτης καὶ μουσικοδιδάσκαλος νὰ παρουσιάζεται ὡς ὁ αὐθεντικὸς ἐκφραστὴς καὶ συνεχιστὴς τῆς μουσικῆς παραδόσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐκδίδοντας δικά του μέλη καὶ ψάλλοντας "κατὰ τὸ λεγόμενο πατριαρχικὸ ὕφος".

Καὶ αὐτὸ γιατί ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ χαρακτηρίζεται ἀπὸ μυστικὸ χαρακτῆρα, ἀπὸ ἱκετευτικὸ χαρακτῆρα ποὺ συνδυάζεται μὲ τὴν προσευχὴ καὶ ἀπὸ λιτὸ ὕφος χωρὶς ἀναλύσεις ἀναλύσεων, στοιχεῖα τὰ ὁποῖα κόσμησαν τὴν Βυζαντινὴ Μουσικὴ τοῦ Πατριαρχείου καὶ τὴν ὁποία κοσμοῦν καὶ σήμερα.

Αὐτὸς εἶναι ὁ μουσικὸς πολιτισμὸς τῶν Ἑλλήνων τῆς Πόλης, τὸν ὁποῖο νομίζω ὅτι ὑπάρχει ἀνάγκη νὰ τὸν υἱοθετήσουμε καὶ νὰ τὸν βιώσουμε, ὥστε νὰ ἔχουμε ἱεροψάλτες καὶ ὄχι τραγουδοποιοὺς στὶς Ἐκκλησίες μας.