Στυλιανοῦ Γερασίμου: “Τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο καὶ ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ σήμερα στὸν Ἑλλαδικὸ χῶρο”

του Στυλιανού Γερασίμου, Θεολόγου - Μουσικού

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπήρξε το κατ’ εξοχήν μεταρρυθμιστικό κέντρο της Βυζαντινής Μουσικής. Τα κύρια πρόσωπα αυτής της αλλαγής υπήρξαν ο Χρύσανθος ο διάκονος, ο Χουρμούζιος και ο Γρηγόριος.

Ωστόσο η μεταρρύθμιση του 1815 συνεχίζει να επηρεάζη την Βυζαντινή Μουσική στην Κωνσταντινούπολη έως τα τέλη του 19ου αιώνα. Γι’ αυτό και στη συνέχεια εμφανίζονται και καινούρια μουσικά είδη, όπως η Τετραφωνία, το Λέσβιο είδος, ο Αγάπιος Παλλίερμος και το Σταματίδιο είδος, με τα οποία η Εκκλησία μας θα λέγαμε ότι έρχεται αντιμέτωπη.

Το είδος όμως που επικρατεί την περίοδο εκείνη στην ευρύτερη περιοχή του Οικουμενικού Πατριαρχείου είναι το τετραφωνικό είδος, το οποίο λίγα χρόνια αργότερα μετά την μεταρρύθμιση εξασθενεί.

Οι τρεις δάσκαλοι που αναφέραμε παραπάνω με όλες τις μουσικές αλλαγές που προσπαθούν να καθιερώσουν, έχουν ήδη καθιερωθή στην συνείδηση του Ελληνισμού, όχι όμως και στη συνείδηση της Εκκλησίας. Έτσι μόλις εμφανίζεται η νέα μέθοδος της εκκλησιαστικής μουσικής, εμφανίζεται η Εκκλησία, για να τονίση τις ατέλειες της νέας μεθόδου και να εισαγάγη νέες μεθόδους μουσικής γραφής.

Και βέβαια υπήρξαν και οι υπερασπιστές της Εκκλησίας, που ζητούν να προχωρήση η Εκκλησία στην αντικατάσταση της νέας μουσικής μεθόδου με άλλη μουσική μέθοδο. Γι’ αυτό και το Πατριαρχείο τελικά αρκείται στην αρχαία παρασημαντική. Την ίδια εποχή εμφανίζεται η τάση παρωδίας που έχουν οι ψάλτες να αναλύουν περαιτέρω τις μελωδίες, κάτι που σημαίνει αλλοίωση της μουσικής γραμμής.

Οι αντιδράσεις στην μεταρρύθμιση συνεχίζονται. Το 1899 ο Πατριάρχης Κωνσταντίνος ο Ε` υποστηρίζει ότι υπάρχει ασάφεια στο νέο μουσικό σύστημα. Αλλά, όπως και να έχη η κατάσταση της μεταρρύθμισης, το σύστημα του Χρυσάνθου υπερέχει, αφού η Μουσική Πατριαρχική Σχολή καθιέρωσε για αρκετά χρόνια την παράδοση αυτή.

Το κύριο όμως πρόβλημα για τη Βυζαντινή Μουσική της Πόλης παραμένει η Τετραφωνία. Το 1878 γίνεται σύσταση ειδικής μουσικής επιτροπής στον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο της Πόλης, προκειμένου να μεταγραφούν στην ευρωπαϊκή σημειογραφία όλα τα τροπάρια της Θείας Λειτουργίας, αλλά ευτυχώς απέτυχε η προσπάθεια αυτή. Και εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι δυο μουσικοί στην Κωνσταντινούπολη εμφανίζονται ως οι κύριοι υπερασπιστές της Τετραφωνίας, ο Νικόλαος Αυγερινός και ο Γεώργιος Μισαηλίδης, αλλά το καθοριστικό σημείο της τετράφωνης μουσικής υπήρξε ο Σταμάτης Σταματιάδης. Στις 24 Μαΐου του 1914 καταδικάζεται από την Πατριαρχική Σύνοδο το σύστημα Σταματιάδη.

Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι το κύριο πλήγμα για το Πατριαρχείο υπήρξε η Τετραφωνία, αφού υπήρχε περίπτωση εξάπλωσής της στους ναούς της Πόλης. Το Πατριαρχείο προσπάθησε με ηπιότητα να διακόψη αυτό το φαινόμενο, το οποίο από μόνο του παραχωρεί την θέση του στην παράδοση.

Ωστόσο δεν θα πρέπη να παραλείψουμε και τον ρόλο των φιλόμουσων Πατριαρχών, οι οποίοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην Βυζαντινή Μουσική της Κωνσταντινούπολης. Την πρώτη Μουσική Σχολή ιδρύει ο Πατριάρχης Παΐσιος ο Β` το 1727. Βέβαια ο Κύριλλος ο Στ` και ο Μητροπολίτης Εφέσου διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην έγκριση της νέας μεθόδου. Ο Γρηγόριος ο Στ` είναι ο ιδρυτής της Πατριαρχικής Μουσικής Σχολής το 1868. Σημαντική όμως είναι και η μουσική συμβολή του Εθνομάρτυρα Γρηγορίου του Ε`. Ο Ιωακείμ ο Γ` ιδρύει την Πατριαρχική Σχολή του 1882. Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας ο Α` ήταν επιφυλακτικός στην εκκλησιαστική μουσική.

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι η Κωνσταντινούπολη, με κεντρικό άξονα το Οικουμενικό Πατριαρχείο, υπήρξε κέντρο κοσμοϊστορικών εξελίξεων στον τομέα της εκκλησιαστικής μουσικής. Παρ’ όλα αυτά κατόρθωσε να διαφυλάξη με την δική του παραδοσιακή άμυνα και χωρίς ακρότητες το γνήσιο εκκλησιαστικό ύφος στην μουσική, το οποίο ως χαρακτηριστικό έχει την λιτότητα. Όλοι οι μουσικοδιδάσκαλοι και Πατριάρχες άφησαν καλώς ή κακώς το λιθαράκι τους στον τομέα αυτό. Η γνήσια παράδοση όμως που αποτελείται από συγκεκριμένο τόπο, χρόνο και κλιματολογικές συνθήκες ανανεώνεται, αλλά δεν αλλοιώνεται. Η Κωνσταντινούπολη υπήρξε και υπάρχει το κέντρο της μουσικής παιδείας.

Στην Ελλάδα τα πράγματα ίσως να είναι διαφορετικά. Κάθε επίδραση μουσική υιοθετείται και διακλαδώνεται σε όλους τους μουσικούς τομείς. Η έλλειψη σωστών μουσικών ακουσμάτων έχει ως αποτέλεσμα να έχουμε από τη μια παράφωνους νέους και από την άλλη ψάλτες, που να κατακερματίζουν το γνήσιο εκκλησιαστικό ύφος και τις κλασικές παραδοσιακές μουσικές γραμμές των μελών με προσωπικές “μουσικές καινοτομίες” και με προσωπική “εκτέλεση” και ανάλυση. Δεν έχει δικαίωμα ο κάθε ψάλτης και μουσικοδιδάσκαλος να παρουσιάζεται ως ο αυθεντικός εκφραστής και συνεχιστής της μουσικής παραδόσεως της Κωνσταντινουπόλεως εκδίδοντας δικά του μέλη και ψάλλοντας “κατά το λεγόμενο πατριαρχικό ύφος”.

Και αυτό γιατί η Βυζαντινή Μουσική χαρακτηρίζεται από μυστικό χαρακτήρα, από ικετευτικό χαρακτήρα που συνδυάζεται με την προσευχή και από λιτό ύφος χωρίς αναλύσεις αναλύσεων, στοιχεία τα οποία κόσμησαν την Βυζαντινή Μουσική του Πατριαρχείου και την οποία κοσμούν και σήμερα.

Αυτός είναι ο μουσικός πολιτισμός των Ελλήνων της Πόλης, τον οποίο νομίζω ότι υπάρχει ανάγκη να τον υιοθετήσουμε και να τον βιώσουμε, ώστε να έχουμε ιεροψάλτες και όχι τραγουδοποιούς στις Εκκλησίες μας.