Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Τὸ "παλιό", τὸ "νέο" καὶ ἡ Παράδοση

Πρωτοπρεσβυτέρου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Μέσα στὸ θόρυβο τῆς σύγχρονης προεκλογικῆς ἀγορᾶς ἀκούγονται πολλὲς ἀλήθειες, ποὺ ἔχουν σχέση μὲ τὶς ἐπί μέρους πολιτικὲς τῶν διαφόρων κομμάτων, οἱ περισσότερες ὅμως ἀλήθειες καὶ οἱ πιὸ θεμελιακὲς κρύβονται κάτω ἀπὸ τὸν κονιορτὸ τῆς πολιτικῆς "ἐφημερότητας". Δὲν εἶναι ὑπερβολὴ νὰ ποῦμε ὅτι κάτω ἀπὸ τὶς ἔντονες ἀντιθέσεις καὶ πίσω ἀπὸ τὶς ἐντυπωσιακὲς συνθέσεις ἀφήνεται παραπεταμένη –στὰ ἀζήτητα– ἡ πραγματικότητα τοῦ ἀνθρώπου, τὸ νόημα τῆς ὁποίας δὲν ἐξαντλεῖται στὸν τιμάριθμο τῶν λαϊκῶν ἀγορῶν ἢ στὸ ἀξιοπρεπὲς κατώτατο ὅριο τῆς σύνταξης ἢ ἀκόμη στὴν ἵδρυση ἰδιωτικῶν Πανεπιστημίων. "Οὐκ ἐπ' ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος". Εἶναι ἀδιαμφισβήτητο γεγονὸς ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὸν ἄρτο, δηλαδή, ἀπὸ τὴν καλὴ οἰκονομικὴ κατάσταση, τὶς καλὲς συνθῆκες ἐργασίας, τὶς ἴσες εὐκαιρίες γιὰ μόρφωση καὶ ἐπαγγελματικὴ ἐξέλιξη, ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ ζήση –ὡς ψυχοσωματικὴ συγκρότηση, ὡς κεκλημένος νὰ γίνη θεός– μόνο μὲ αὐτά. Ἡ πραγματικότητά του φωτίζεται ἐπαρκῶς μόνο ἀπὸ τὴν θεολογία, κι ἂς μὴ μποροῦν κάτι τέτοιο νὰ τὸ ἀποδεχθοῦν ὁρισμένοι παλαιοί –"δεξιόστροφοι" ἢ "ἀριστερόστροφοι"– θιασῶτες τῆς "νέας ἐποχῆς"· ὁ ἄνθρωπος, ὅ,τι καὶ νὰ τὸν κάνουν, εἶναι ἕνα ὃν μὲ προοπτικὴ ποὺ ξεφεύγει ἀπὸ τὰ περιορισμένα ὅρια τῆς ἐγκοσμιότητας. Αὐτὴ ἡ θεολογικὴ προοπτικὴ τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ὁ πυρῆνας ὅλων τῶν λαϊκῶν ἀναζητήσεων καὶ τῶν κοινωνικῶν προβλημάτων. Αὐτὴ συνιστᾶ τὴν ἀθέατη πλευρὰ τῆς κοινωνικῆς πραγματικότητας. Αὐτὴ ἡ πλευρὰ χρειάζεται νὰ λαμβάνεται σοβαρὰ ὑπ' ὄψη καὶ νὰ μὴ ἀποσιωπᾶται, οὔτε νὰ διαστρεβλώνεται.

Στὴ συνέχεια θὰ χρησιμοποιήσω δυὸ ἀποσπάσματα ἀπὸ κείμενα τοῦ Ζήσιμου Λορεντζάτου σὰν "πύλη" ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀθέατη ἑλληνικὴ πραγματικότητα. Τὰ ἀποσπάσματα αὐτὰ περιλαμβάνονται στὴν ἐπιφυλλίδα τοῦ Χρ. Γιανναρὰ (Καθημερινή, 15-2-2004), ἡ ὁποία εἶναι ἀφιερωμένη στὴ μνήμη τοῦ μεγάλου νεοέλληνα στοχαστῆ.

Ὁ Ζήσιμος Λορεντζάτος ἔφυγε ἀπὸ τὸν κόσμο αὐτὸν στὶς 3 Φεβρουαρίου 2004. Ἡ γνωστοποίηση τοῦ θανάτου του ἔκανε –σέ μας τοὺς πολλούς– καὶ πάλι αἰσθητὴ τὴν παρουσία του.Μας ἔκανε νὰ σκεφθοῦμε ὅτι ὅλον αὐτὸ τὸν τελευταῖο καιρό, τῶν μεγάλων ἀναστατώσεων καὶ ἀλλαγῶν στὸν ἐκκλησιαστικὸ καὶ τὸν πολιτικό μας βίο, ἐκεῖνος ὑπῆρχε ὥριμος στὴ σκέψη καὶ στερεὸς στὴν πίστη, χωρὶς νὰ ἐμφανίζεται μὲ κριτικὸ ἢ ἄλλο λόγο στὴν τύρβη τῆς σύγχρονης πολύγλωσσης ἀγορᾶς. Ποὺ ὀφειλόταν αὐτὴ ἡ ἀπουσία του; Στὴν ἐξασθένηση τῶν σωματικῶν δυνάμεών του; Στὴν γεύση τῶν καρπῶν της "γνώσει σιωπῆς"; Ἤ, μήπως, στὴν ἀπογοήτευση ἀπὸ τὸν πληθωρισμὸ τοῦ λόγου, ποὺ ἔχει ἀνεβάσει τὶς τιμὲς καὶ τῶν πλέον ἄχρηστων προϊόντων τῆς σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κουλτούρας; Οἱ προϋποθέσεις τοῦ ἔργου του κάνουν πιθανότερα τὰ δύο τελευταῖα ἐνδεχόμενα. Ἄλλωστε, σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ ἡ σπουδὴ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας δὲν εἶναι ἀπὸ τὶς πρῶτες ἐπιλογὲς τῶν νέων ποὺ σπουδάζουν καὶ ἡ πίστη, μέσα στὸ πνεῦμα τῆς "νέας ἐποχῆς", ἐξωθεῖται στὸ περιθώριο τῆς ζωῆς τοῦ λαοῦ μας, τί νὰ πῇ αὐτὸς ποὺ παλαιότερα ἔγραφε, ὅτι "ἂν εἶναι νὰ προκόψουμε σὰν λαός, δὲν θὰ μπορέσουμε νὰ τὸ κατορθώσουμε μακριὰ ἀπὸ τὴν πίστη μας καὶ τὴ γλῶσσα μας. Μονάχα μέσα ἀπὸ αὐτά τα δυὸ μπορεῖ νὰ φυτρώση κάτι ἀληθινό. Μονάχα μέσα ἀπὸ αὐτὰ τὰ δυὸ σωθήκαμε ὤς σήμερα καὶ μονάχα μέσα ἀπὸ αὐτά τα δυὸ θὰ σωθοῦμε αὔριο. Δὲ σωθήκαμε ἀπὸ τοὺς λόγιους. Ὅσο τὰ ψευτίζουμε τὰ δυὸ αὐτά, τόσο ἀπομακραίνουμε τὴ μέρα τοῦ λυτρωμοῦ". Τώρα ὁ "λυτρωμὸς" νοεῖται μέσα στὸ πνεῦμα τῆς οἰκονομίας τοῦ χρήματος καὶ ὄχι μέσα στὸ χριστιανικὸ πνεῦμα τῆς οἰκονομίας τῆς σωτηρίας. Γι' αὐτὸ οἱ χρηματοοικονομικὲς σπουδές, ὅπως καὶ ἡ Πληροφορική, συγκεντρώνουν τὴν μερίδα τοῦ λέοντος ἀπὸ τὶς ἐπιλογὲς τῶν νέων. Τὸ μέλλον τοῦ ἔθνους κτίζεται πάνω σ' αὐτά.

Μὲ τὴν πίστη καὶ τὴ γλῶσσα συνδέεται τὸ κρίσιμο θέμα τῆς παράδοσης. Στὶς μέρες μας μιλᾶνε πολλοὶ μὲ ἐνθουσιαμὸ γιὰ τὸ "νέο" καὶ ἀποστρέφονται μὲ βδελυγμία τὸ "παλιό". Τὸ τί εἶναι ὅμως "νέο" καὶ τί "παλιὸ" δὲν μπαίνουν στὸν κόπο νὰ ὁρίσουν. Πάντως, τοὺς ἀνθρώπους ποὺ σέβονται τὴν παράδοση τοὺς θεωροῦν προσκολλημένους στὸ παρελθόν, ἄσχετους μὲ τὸν σύγχρονο κόσμο, ποὺ διαρκῶς ἀλλάζει. Αὐτὸ συμβαίνει γιατί δὲν περνᾶ ἀπὸ τὸν νοῦ τῶν θιασωτῶν τοῦ "νέου", ὅτι ἡ παράδοση τοῦ τόπου μας εἶναι ἐμποτισμένη ἀπὸ τὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, μέσα στὴν ὁποία βιώνεται ἡ "ζωοποιὸς νέκρωσις" καὶ δίνεται ἀπὸ τώρα ἡ γεύση τῆς ἀνάστασης, μὲ τὴν ὁποία ὑπερβαίνεται ἡ διαίρεση τοῦ χρόνου σὲ παρελθόν, παρὸν καὶ μέλλον. Δὲν εἶναι σὲ θέση, λόγῳ προκαταλήψεων, νὰ ἀντιληφθοῦν, ὅτι στὴ ζωὴ τῆς παραδόσεώς μας τὸ κριτήριο βρίσκεται στὸ μέλλον, γι' αὐτὸ ὁ ἀπ. Παῦλος λέει ὅτι δὲν ἔχουμε "ὦδε μένουσαν πόλιν, ἀλλά την μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν" (Πρὸς Ἑβραίους 13,14). Ἡ ζωὴ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος εἶναι τὸ κριτήριο τοῦ παρόντος.

Ὁ Ζήσιμος Λορεντζάτος γράφει: "Στὰ γράμματα (ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες ἐκδηλώσεις κάθε πολιτισμοῦ ἀνθρωπινοῦ) δὲν ὑπάρχει διαχωριστικὴ γραμμὴ ἀνάμεσα σὲ πεθαμένους καὶ ζωντανούς: καὶ αὐτὸ εἶναι παράδοση. Ἔχομε πεθαμένους ποὺ κατευθύνουν τὴ ζωή μας, τὴ ζωὴ τοῦ σήμερα ἢ κάθε νιόκοπης γενιᾶς, ὅπως ἔχουμε ζωντανοὺς ποὺ ὅσο περισσότερο φωνάζουν, τόσο περισσότερο βλέπουμε πῶς εἶναι πρωθύστερα πεθαμένοι: καὶ αὐτὸ εἶναι παράδοση –νὰ ζοῦν μοναχὰ οἱ ζωντανοὶ (καὶ ἂς ἔχουν, καμμιὰ φορά, μερικοὶ ἀπὸ αὐτοὺς πεθάνει χρόνους πρωτύτερα). Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή, ἐκεῖνο ποὺ λέμε ἢ ὀνομάζουμε πρωτοποριακὸ δὲν ὑπάρχει. Εἶναι μιὰ ἄπλερη φαντασία μας. Μοναχὰ ἡ παράδοση ὑπάρχει πλέρια. Γιατί ἡ παράδοση εἶναι ἡ ζωή, καὶ μάλιστα ἡ ἀνώτερη φάση τῆς ζωῆς ποὺ δὲν ξεχωρίζει πεθαμένους ἀπὸ ζωντανούς. Κάθε φορὰ ποὺ ἔχομε ἀληθινὴ ζωὴ ἔχομε παράδοση". Αὐτὸ κατ' ἐξοχὴν συμβαίνει μὲ τὴν ἐν Χριστῷ ζωῇ.

Πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ φωνάζουν γιὰ τὴ "νέα ἐποχή" –ὅλα σχεδὸν τὰ κόμματα πλειοδοτοῦν σὲ τέτοιες ἐξαγγελίες– δείχνουν ὅτι "ἔχουν πεθάνει χρόνους πρωτύτερα". Φωνάζουν, ἀλλὰ δὲν ἔχουν μέσα τους ζωή. Τὰ λόγια τους εἶναι λόγια πεθαμένα. Κουβαλοῦν καὶ διασκορπίζουν τὸν πνευματικὸ θάνατο, γιατί μιλοῦν γιὰ ὅλα μὲ σαρκικὴ σοφία καὶ σύνεση, χωρὶς Πνεῦμα Θεοῦ, ἀποχωρίζοντας τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὸν Χριστό. Δὲν μποροῦν νὰ ὁμολογήσουν "Ἰησοῦν Χριστὸν ἐν σαρκὶ ἐληλυθότα". Δὲν μποροῦν νὰ δεχθοῦν τὸν Θεὸ ἐμπλεκόμενο μέσα στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία. Περιγράφουν μιὰ κοινωνία "ἀγγελική", μὲ ἀνοχή, ἐλευθερία καὶ μέριμνα γιὰ τοὺς ἀδύνατους, ἡ ὁποία ὅμως δὲν ἔχει καμμιὰ σχέση μὲ τοὺς ἀγγέλους τοῦ Θεοῦ. Τὸ καλό το δέχονται αὐτόνομο, χωρὶς καμμιὰ συσχέτιση μὲ τὴν ἐνέργεια καὶ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Αὐτὴ ἡ νοοτροπία εἶναι ἀπόρροια τοῦ πνευματικοῦ θανάτου. Σ' αὐτοὺς δὲν ὑπάρχει στὴν πραγματικότητα τίποτε τὸ νέο. Ζοῦν ὠραιοποιημένη τὴν παλιὰ ἀποστασία.

Ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλοι –στοὺς ὁποίους ταιριάζουν περισσότερο αὐτὰ ποὺ λέει ὁ Λορεντζάτος– οἱ ὁποῖοι πέθαναν γιὰ τὸν παρόντα αἰῶνα, ἐπειδὴ γεύονται ἀπὸ τώρα τὸν μέλλοντα. Αὐτῶν των ἀνθρώπων ὁ λόγος εἶναι ζωή, ἐπειδὴ συνδέονται μὲ τὴν προσωπικὴ ἀρχὴ τοῦ παντός, μὲ τὸν Υἱὸ τῆς Παρθένου, ποὺ εἶναι ὁ προάναρχος Λόγος τοῦ Θεοῦ. Ἡ ζωὴ καὶ ὁ λόγος τους εἶναι ἡ παράδοσή μας, ἐπειδὴ εἶναι ἀληθινὴ ζωὴ καὶ ἐνεργὸς λόγος, "ποῦ δὲν ξεχωρὶζ[ουν] πεθαμένους ἀπὸ ζωντανούς", ἀφοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ "νεκρὸς οὐδεὶς ἐπὶ μνήματος".

Τελικά, "μοναχὰ ἡ παράδοση ὑπάρχει πλέρια". Κάθε τί "ποῦ λέμε ἢ ὀνομάζουμε πρωτοποριακὸ δὲν ὑπάρχει. Εἶναι μιὰ ἄπλερη (λειψή, ἀνολοκλήρωτη) φαντασία μας". Γι' αὐτὸ μόνο οἱ ἄνθρωποι τῆς Παραδόσεως εἶναι οἱ διαρκῶς νέοι, κι ἂς ἔχουν πεθάνει αἰῶνες πρωτύτερα, κι ἂς εἶναι ἄσχετοι μὲ τὴν τύρβη τῆς σύγχρονης πολύγλωσσης ἀγορᾶς. Αὐτοὶ δίνουν αἰώνιο νόημα στὴ ζωὴ τοῦ κόσμου.