Γιάννη Βαρδακουλᾶ: Παιδονομία στὸν Παλαιότερο Ἔπαχτο

ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ

τοῦ Γιάννη Βαρδακουλᾶ

Τὸ παρὸν κείμενο ἀποτελεῖ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴν ὁμιλία τοῦ κ. Γιάννη Βαρδακουλᾶ στὴν ἐκδήλωση τοῦ 1ου Λυκείου γιὰ τὰ ὀγδοντάχρονα τῆς ἱδρύσεώς του (βλ. σέλ. 5 τοῦ παρόντος τεύχους), τὴν ὁποία εἶχε τὴν εὐγενῆ καλωσύνη νὰ μᾶς παραχωρήση γιὰ μιὰ πρώτη δημοσίευση.

...Θὰ ἐπιστρέψω στὰ μαθητικά μου χρόνια, γιὰ νὰ σκιαγραφήσω τὴν παιδονομία κατὰ τὰ χρόνια τοῦ Μεσοπολέμου καὶ προγενέστερα στὸν παλαιότερο Ἔπαχτο, τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο δηλαδὴ ἡ κοινωνία καὶ τὸ Σχολεῖο ἐπέβλεπαν ἀπὸ ὁρισμένη ἄποψη τὴ συμπεριφορὰ τῆς μαθητικῆς νεολαίας. Καὶ θὰ ἐπιστρέψω μὲ βαθειὰ συγκίνηση, καθὼς ἀναθυμιέμαι τὶς μορφὲς τῶν συμμαθητῶν μου, μὲ τοὺς ὁποίους μὲ συνέδεε ἀδελφικὴ ἀγάπη, καθὼς ἀναθυμιέμαι τὶς ἱερὲς μορφὲς τῶν καθηγητῶν καὶ τοῦ Γυμνασιάρχη μας, ποὺ ἀγωνίζονταν νὰ μᾶς μάθουν γράμματα καὶ νὰ μᾶς κάνουν χρηστοὺς πολῖτες, στοὺς ὁποίους ὀφείλουμε τὴν ἔμπνευση γιὰ τὰ βήματα τοῦ κατοπινοῦ μας βίου. Εὐχαριστῶ τον Λυκειάρχη καὶ τοὺς καθηγητὲς τοῦ Σχολείου μας γιὰ τὴν τιμὴ ποὺ μοῦ ἔκαναν νὰ μὲ καλέσουν στὴ σημερινὴ ἐκδήλωση μὲ τὴν συμπλήρωση τῶν πρώτων ὀγδόντα χρόνων ἀπὸ τὴν ἵδρυσή του, τὸ 1923.

Στὴν ἐφημερίδα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης (Ἡ ΦΩΝΗ) ἔχει γραφεῖ τὸ ἀκόλουθο σχόλιο: "Μὲ μεγάλην ἀνακούφισιν ἡ Κοινωνία μας παρακολουθεῖ τὰς ἐνεργείας τοῦ κ. Γυμνασιάρχη διὰ τὴν ἵδρυσιν παιδονομίας. Τὰ σοβαρὰ ἐξ αὐτῆς ὀφέλη, ἅτινα θέλει ἀποκομίσει ἡ μαθητιῶσα καὶ μὴ Νεολαία οὐδεὶς δύναται νὰ παρίδη, ἡ ἰδιαιτέρα δὲ σημασία ἥν ἀπέδωσε εἰς αὐτὴν ὁ κ. Γυμνασιάρχης καὶ αἱ ἐπίμοναι ἐνέργειαί του διὰ τὴν πραγματοποίησίν της μᾶς ἱκανοποιοῦν ἀπολύτως καὶ μᾶς ἐπιβάλλουν νὰ τὸν εὐχαριστήσωμεν θερμότατα καὶ νὰ τοῦ ἐπιστήσωμεν τὴν προσοχήν, ὅπως ἡ θέσις αὐτὴ τοῦ παιδονόμου δὲν πρέπει νὰ γίνη ἀντικείμενον ρουσφετολογίας".

Ἡ θέση τοῦ παιδονόμου ἦταν μετακλητή. Ἡ ἐπιλογὴ μεταξὺ τῶν ὑποψηφίων καὶ ὁ διορισμός του ἦταν κάθε φορὰ της ἁρμοδιότητας καὶ τοῦ Κοινοτικοῦ Συμβουλίου. Ἑπόμενο ἦταν ἡ συμμετοχὴ ἀπὸ τὸ παρασκήνιο τῆς κομματικῆς πολιτικῆς, ὁποία ἐξαντλούμενη συνήθως τοπικὰ στὶς πελατειακὲς σχέσεις, εὕρισκε τὴν εὐκαιρία γιὰ τὸ "ρουσφέτι". Τὰ τελευταῖα πρὸ τοῦ Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου χρόνια ἡ ἐπιλογὴ ἦταν, φαίνεται, τῆς εὐθύνης μόνο τῶν καθηγητῶν καὶ τῶν κηδεμόνων, ὅπως προκύπτει ἀπὸ δημοσίευμα τοπικῆς καὶ πάλιν ἐφημερίδας, κατὰ τὸ ὁποῖο: "Ὁλονύκτια κατέστη ἡ σχετικὴ συνεδρίασις τῶν κ.κ. Καθηγητῶν καὶ Κηδεμόνων διὰ τὴν ἐκλογὴν τοῦ καταλλήλου προσώπου ὡς παιδονόμου τῆς πόλεώς μας. Διότι τὸ θέαμα ποὺ ἐνεφάνισαν αἱ πρὸ τῆς ἐκλογῆς ἱεροκρύφιαι ἐνέργειαι ἐνίων ὑποψηφίων ὄχι μόνον δὲν ἐποικοδομεὶ τὸν σκοπὸν καὶ τὴν δικαιολογίαν τοῦ παιδονόμου, ἀλλ' ἀπεναντίας ἐνισχύει τὴν ἐντύπωσιν μερικῶν ὅτι εἰς τὸ ζήτημα τοῦτο ἦτο δυνατὸν νὰ ὑπηρετηθῇ ἡ ἰδέα τῆς ἀργομισθίας. Εὐχόμεθα ἐν πάσῃ περιπτώσει, ὅτι ὁ ἐπὶ τέλους ἐκλεγεὶς νὰ δυνηθῇ ν' ἀνταποκριθῇ εἰς τὴν ἐλπίδα τῶν ἐκλογέων του καὶ τὴν ἀπαίτησιν τοῦ κοινοῦ αἰσθήματος. Ἀλλ' ἀλλοίμονον μόνον ἐὰν διὰ τὴν προφύλαξιν τῶν μαθητῶν ἐπαναπαυθοῦν μοιρολατρικῶς εἰς τὸν ζῆλον τοῦ παιδονόμου καὶ δὲν ἐντείνουν μὲ ἄγρυπνον τὴν φροντίδα των ἐπ' αὐτοῦ οἱ κ.κ. Καθηγηταὶ καὶ Κηδεμόνες" Ἐπιβεβαιώνεται ἔτσι ὅτι γιὰ τὴν κατάληψη τῆς θέσης τοῦ παιδονόμου ὑπῆρχε ἀνταγωνισμός, ἐπικουρούμενος ἀπὸ τὴν παρασκηνιακη δραστηριότητα τῶν πολιτικῶν κομμάτων, ποὺ μποροῦσε νὰ ὀδηγήση στὴν ἐκλογὴ προσώπου μὴ ἀνταποκρινομένου στὴν ἐκπλήρωση τοῦ καθήκοντός του. Κατὰ καιροὺς διετέλεσαν ὡς παιδονόμοι, ὅπως θυμᾶμαι, οἱ Γ. Καπεντζώνης καὶ Δήμ. Λουκόπουλος, πρώην ἀστυνομικοί, ὁ Δήμ. Σκαρπιὰς καὶ τελευταῖος μέχρι τὸ 1940 ὁ Ν. Εὐαγγελόπουλος.

Σχετικὰ μὲ τὴν μισθοδοσία τοῦ παιδονόμου εἶχε ἐκδοθῇ στὶς 4 Δεκεμβρίου 1925 διάταγμα, κατὰ τὸ ὁποῖο τὸ ἀναγκαῖο ποσὸν ἐβάρυνε τοὺς γονεῖς καὶ κηδεμόνες μὲ ἀπόφαση τοῦ Κοινοτικοῦ Συμβουλίου...

Γιὰ τὰ μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὸν ὀθωμανικὸ ζυγὸ χρόνια ὑπάρχει μιὰ γραπτὴ μαρτυρία (1829) γιὰ τὸν διορισμὸ ἐπιστατῶν καὶ ἐφόρων στὸ Σχολεῖο τοῦ Ἀντ. Ἀναγνωστόπουλου καὶ τοῦ Κ. Πάνου χωρὶς νὰ προσδιορίζονται τὰ δικαιώματα καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τους. Εἶναι λογικὸ νὰ δεχθῇ κανεὶς ὅτι ὡς ἐπιστάτες καὶ ἔφοροι ἐπωμίζοντο καὶ τὴν ὑποχρέωση τῆς παιδονομίας. Ὅπως εἶναι γνωστό, ἀμέσως μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς πόλης ἱδρύθηκε "Ἀλληλοδιδακτικὸ" Σχολεῖο γιὰ τὴν Στοιχειώδη Ἐκπαίδευση, μὲ πρῶτο δάσκαλο τὸν Ι. Χρυσοβέργη. Κατὰ τὴν ἀλληλοδιδακτικὴ μέθοδο οἱ παλαιότεροι καὶ περισσότερο ἐκπαιδευμένοι βοηθοῦσαν τοὺς πρωτοείσακτους ὡς ἀρχάριους καὶ τοὺς "ὑπολειπομένους" στὰ γράμματα. Σὲ ὁμιλία τοῦ ἐν συνεχείᾳ δασκάλου Γ. Χριστιανοῦ ἀναφέρονται τὰ ἀκόλουθα: "Παρακαλεῖσθε (οἱ πατέρες καὶ οἱ μητέρες) νὰ στείλετε τὰ τέκνα σᾶς εἰς τὸ σχολεῖον, συγχρόνως εἰδοποιεῖστε ὅτι θέλετε εἶσθε ὑπόχρεοι διὰ τὴν εὐταξίαν καὶ ὅλοι θέλετε στέλλει τὰ τέκνα σας μὲ τὴν ἐνδεχόμενην πάστραν, ἐπειδὴ ἡ πάστρα ζωογονεῖ τὸ πνεῦμα καὶ ὠφελεῖ τὸν νούν. Πρὸ τούτοις ὅλοι θέλετε παραγγέλει τὰ τέκνα σας διὰ νὰ φυλάττουν ἀκριβῶς ὅλας τὰς παραγγελίας τοῦ δασκάλου..."...

Ὁ "πειθαρχικὸς" κώδικας γιὰ τοὺς μαθητὲς προδιέγραφε ἀρκετὲς ὑποδεικνυόμενες συμπεριφορὲς καὶ ἀπαγορεύσεις ὅπως:

• Ἡ ἀπαγόρευση εἰσόδου στὸν κινηματογράφο, στὸ θέατρο καὶ τὸ θέατρο σκιῶν, πλὴν τῶν καλλιτεχνικῶν ἐκείνων ἐκδηλώσεων, ποὺ διοργάνωνε τὸ Σχολεῖο καὶ μόνο γιὰ τοὺς μαθητές.
  
• Ἡ παρουσία σὲ κέντρα διασκέδασης, ὅπως τὰ καφενεῖα, ἔστω καὶ μὲ τὴ συνοδεία τῶν γονέων καὶ κηδεμόνων.
  
• Ἡ κυκλοφορία κατὰ τὶς ἑσπερινὲς καὶ νυχτερινὲς ὧρες.
  
• Ἡ συμμετοχὴ σὲ θορυβώδεις ἐκδηλώσεις, ποὺ διατάρασσαν τὴν ἡσυχία καὶ τὴν εὐταξία στὴν πόλη, σὲ πολιτικὲς συγκεντρώσεις καὶ στὶς καρναβαλικὲς ἐκδηλώσεις, ποὺ θεωροῦνταν ὅτι δὲν προσιδίαζαν στὸ μαθητή.
  
• Ἡ ἐπίσκεψη καὶ ἀναστροφὴ στὸ χῶρο τοῦ λιμανιοῦ.
  
• Ἡ σύναψη ἐρωτικῶν σχέσεων.
  
• Οἱ σχέσεις μὲ μεγαλύτερους στὴν ἡλικία νέους ἐξωσχολικούς.
  
• Τὸ κάπνισμα.
  
• Ἡ ἐπίσκεψη στοὺς γνωστοὺς "οἴκους", ποὺ μεταβατικὰ περνοῦσαν ἀπὸ τὴν πόλη μας.
  

Τοὐναντίον ἦταν ἐπιβεβλημένο στὸν μαθητή:

• Ἡ συμμετοχὴ τὴν Κυριακὴ στὸν ὁμαδικὸ ἐκκλησιασμὸ τοῦ Σχολείου. Ἡ συγκέντρωση πραγματοποιοῦνταν κατὰ τάξη στὸν αὔλειο χῶρο τοῦ Σχολείου, ἐλέγχονταν τὴν ἑπόμενη οἱ μὴ προσερχόμενοι, καὶ ἐκεῖθεν "ἐν σώματι" διὰ μέσου τῶν ὁδῶν τῆς πόλεως ἔφθαναν στὸν ἱερὸ Ναό, ἐναλλὰξ στὸν Ἅγιο Δημήτριο καὶ τὴν Ἁγία Παρασκευή. Γιὰ νὰ ἀποφεύγεται ὁ συνωστισμὸς καὶ ὁ θόρυβος κατὰ τὴν εἴσοδο, προηγεῖτο ἡ συγκέντρωση τοῦ "ὀβολοῦ" κάθε μαθητῆ καὶ ἡ παράδοση τοῦ ποσοῦ στὸν ἐπίτροπο τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἔνσταση τοῦ "Μένιππου" προβαλλόταν μερικὲς φορές....
  
• Ἡ συμμετοχὴ στὰ Μυστήρια τῆς Ἐξομολόγησης καὶ τῆς Κοινωνίας, γιὰ τὴν ὁποία ἦταν συνεχεῖς οἱ παραινέσεις τοῦ καθηγητῆ τῶν Θρησκευτικῶν.
  
• Ὁ χαιρετισμός-στρατιωτικός- πρὸς τὰ τιμώμενα στὴν κοινωνία πρόσωπα, ὅπως οἱ ἱερωμένοι, οἱ ἐκπαιδευτικοί, οἱ ἀνώτατοι στρατιωτικοὶ κλπ.
  
• Ἡ πρόθυμη συμπαράσταση καὶ βοήθεια πρὸς τὰ ἡλικιωμένα ἄτομα, ἰδιαίτερα δὲ πρὸς τοὺς χρήζοντας συμπαράστασης λόγῳ γήρατος, ἀσθένειας...