Κύριο ἄρθρο: Τὸ «Πρότυπο Βασίλειο» καὶ ἡ Μεγάλη Ἰδέα

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Μὲ τὸν τίτλο "Τὸ "Πρότυπο Βασίλειο" καὶ ἡ Μεγάλη Ἰδέα" καὶ μὲ ὑπότιτλο "ὄψεις τοῦ ἐθνικοῦ προβλήματος στὴν Ἑλλάδα (1830-1880)" ἡ Ἕλλη Σκοπετέα συνέγραψε ἕνα καταπληκτικὸ βιβλίο, τὸ ὁποῖο εἶναι ἕνας καθρέπτης τῆς ἐποχῆς μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὸν τουρκικὸ ζυγό.

Πρόκειται γιὰ διδακτορικὴ διατριβὴ τῆς συγγραφέως, τῆς ὁποίας σκοπὸς εἶναι "ἡ καταγραφὴ καί, ὡς ἕναν ἐφικτὸ βαθμό, ἡ κωδικοποίηση τῶν ἀντιλήψεων γιὰ τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος καὶ τὸν "προορισμό" του, ὅπως διαμορφώθηκαν στὴν Ἑλλάδα κατὰ τὶς πρῶτες δεκαετίες τῆς ἀνεξαρτησίας της" (σέλ. 13). Ἡ συγγραφεὺς στηρίχθηκε κατ' ἀρχὰς στὸν Τύπο τῆς ἐποχῆς, στὴν συνέχεια στὸν περιοδικὸ Τύπο καὶ ἀκολούθως στοὺς ἐπώνυμους μείζονες λογίους "μὲ ἔμφαση ὅμως πιὰ στὰ σημεῖα ἐκεῖνα ποὺ τοὺς συνάπτουν πρὸς τοὺς ἐλάσσονες, καὶ ὄχι σὲ ἐκεῖνα ποὺ τοὺς ξεχωρίζουν" (σέλ. 15).

Συγκεκριμένα τὸ βιβλίο χωρίζεται σὲ πέντε κεφάλαια. Τὸ πρῶτο κεφάλαιο τιτλοφορεῖται "Ἕλληνες καὶ Ἐλλαδίτες" καὶ ἀναλύονται τὰ ἐπὶ μέρους θέματα: "τὰ σύνορα", "αὐτόχθονες καὶ ἑτερόχθονες", "μέσα καὶ ἔξω Ἕλληνες", "Ἑπτανήσιοι καὶ Φαναριῶτες". Τὸ δεύτερο κεφάλαιο τιτλοφορεῖται "τὰ στοιχεῖα τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας" καὶ ἀναλύονται τὰ θέματα "Γλῶσσα", "Θρησκεία", "Παιδεία". Τὸ τρίτο κεφάλαιο τιτλοφορεῖται "Ἡ Εὐρωπαϊκὴ ταυτότητα τῶν Ἑλλήνων", καὶ ἀναλύονται τὰ θέματα "Ἕλληνες καὶ Εὐρωπαῖοι", "Ἀρχαῖοι καὶ Νέοι Ἕλληνες", "Ἡ πρόοδος τοῦ Ἑλληνικοῦ Βασιλείου", "τὸ πρότυπο Βασίλειο: Αὐτοκριτική". Τὸ τέταρτο κεφάλαιο τιτλοφορεῖται "Ἡ Μεγάλη Ἰδέα", καὶ ἀναλύονται τὰ θέματα "Ἡ γέννησις ἑνὸς ὅρου", "Ἑλληνικὴ Αὐτοκρατορία", "ἐπέκταση τοῦ ἑλληνικοῦ Βασιλείου", "Ἑλληνοθωμανισμός", "Μεγάλη Ἰδέα καὶ βαλκανικοὶ λαοί", "Ἡ κριτικὴ τῆς Μεγάλης Ἰδέας". Καὶ τὸ πέμπτο κεφάλαιο τιτλοφορεῖται "ἡ παράλληλη περίπτωση τῆς Σερβίας" καὶ ἀναλύονται τὰ θέματα "Σερβικὲς ἰδιορρυθμίες", "Σέρβοι πολῖτες, σερβικὸς κόσμος", "ἡ ἐθνικὴ ταυτότητα", "Ἀνατολὴ καὶ Δύση".

Ἡ ἀπαρίθμηση τῶν κεφαλαίων καὶ τῶν ἐπὶ μέρους ἑνοτήτων καταδεικνύει τὴν σπουδαιότητα τοῦ βιβλίου αὐτοῦ καὶ ἐπειδὴ ἡ ἐρευνήτρια συγγραφεὺς χρησιμοποίησε πολὺ ὑλικὸ ἀπὸ τὸν Τύπο τῆς ἐποχῆς ἐπαυξάνεται ἀκόμη περισσότερο ἡ σπουδαιότητά του. Ὅταν διαβάση κανεὶς προσεκτικὰ τὸ βιβλίο αὐτό, διαπιστώνει ὅλην τὴν ἀτμόσφαιρα ποὺ ἐπικρατοῦσε στὸν ἑλληνικὸ χῶρο ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ '21 καὶ ἐντεῦθεν, ἰδιαιτέρως δὲ τὴν περίοδο ἀπὸ τὸ 1830 μέχρι τὸ 1880. Δὲν εἶναι δὲ εὔκολο νὰ παρουσιάση κανεὶς μὲ ἕνα ἄρθρο τὰ βασικὰ σημεῖα καὶ τὰ ἐπιχειρήματα γύρω ἀπὸ τὸ θέμα τοῦ βιβλίου.

Ὅμως, ἐπειδὴ δύο εἶναι τὰ κεντρικὰ σημεῖα τοῦ βιβλίου αὐτοῦ, ὅπως φαίνεται καὶ στὸν τίτλο του, ἤτοι το ἕνα "τὸ Πρότυπο Βασίλειο" καὶ τὸ ἄλλο "ἡ Μεγάλη Ἰδέα", γι' αὐτὸ θὰ ἀρκεσθοῦμε σὲ μιὰ συντομωτάτη παρουσίαση τῶν ἀπόψεων τῆς Ἕλλης Σκοπετέα γιὰ τὰ θέματα αὐτά.

1. Τὸ "Πρότυπο Βασίλειο"
Ὁ ὅρος "Πρότυπο Βασίλειο" διατυπώθηκε πρώτη φορὰ στὴν προκήρυξη τοῦ Βασιλέως Γεωργίου πρὸς τὸν Ἑλληνικὸ λαὸ τὸ 1863 μὲ τὴν φράση "τοῦ προτύπου Βασιλείου ἐν τῇ Ἀνατολῇ", ποὺ ἐξέφραζε ὅλη τὴν ἰδεολογία ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση καὶ μετέπειτα γιὰ τὴν δημιουργία ἑνὸς συγχρόνου Εὐρωπαϊκοῦ Κράτους καὶ οὐσιαστικὰ προσδιόριζε τὴν "εἰκόνα τῆς Ἑλλάδας ὡς χρυσαλλίδος: μιᾶς Ἑλλάδας ποὺ δὲν εἶναι πιὰ Ἑλλάδα, ἀλλὰ οὔτε —ἀκόμα— Εὐρώπη".

Μὲ τὴν δημιουργία τῆς Ἑλλάδος ὡς μιᾶς κρατικῆς ὀντότητος ἐπιδιώχθηκαν τρεῖς συγκεκριμένοι σκοποί. Ὁ πρῶτος νὰ συνδεθῇ τὸ νέο κρατικὸ μόρφωμα μὲ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, ὁ δεύτερος νὰ ἀποσυνδεθῇ ἀπὸ τὸν ὀμφάλιο λῶρο μὲ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο καὶ γενικὰ ἀπὸ τὴν Ρωμανία –Βυζάντιο, καὶ ὁ τρίτος νὰ προσανατολισθῇ πρὸς τὴν Εὐρώπη.

Μέσα στὴν προοπτικὴ αὐτὴ ἐπιδιώχθηκε νὰ δημιουργηθῇ μιὰ νέα ἐθνικὴ συνείδηση. Ὅπως λέγει ἡ συγγραφεὺς "ἐπεῖγε ἡ ἀνάγκη τῆς αὐτοτελοῦς πλέον ἐπεξεργασίας μιᾶς νέας συνείδησης, στὸ νέο πλαίσιο ἀναφορᾶς ποὺ ἦταν τὸ ἐθνικὸ κράτος". Τόσο οἱ λόγιοι ὅσο καὶ οἱ πολιτικοὶ συνέβαλαν "στὴ γενίκευση τοῦ περάσματος ἀπὸ τὴν "ὑπερεθνικὴ" στὴν ἐθνικὴ συνείδηση, ὁλοκληρώνοντας ἔτσι μιὰ κίνηση ποὺ εἶχε ἀρχίσει προεπαναστατικά. Τὴν ἴδια ὅμως στιγμή, ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ πράγματα, μπαίνουν στὸ ρεῦμα ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ "ἐθνικὸ" στὸ "ἑλλαδικό" —ἕνα ρεῦμα ἐξ ἴσου ἀναπότρεπτο ἀλλὰ λανθάνον".

Ἐπίσης, μέσα στὴν προοπτικὴ αὐτὴ ἐντάσσεται ὁ καθορισμὸς τῶν συνόρων, ἀφοῦ σκοπὸς ἦταν νὰ δημιουργηθῇ "ἕνα μικροσκοπικόν, σπιθαμιαῖον Βασίλειον στὸ νότιο ἄκρο τῆς βαλκανικῆς χερσονήσου... τὰ ὅρια τοῦ ἑλληνικοῦ κρατιδίου δὲν ἱκανοποιοῦσαν παρὰ ἕνα ἐλάχιστον ἐθνικῶν διεκδικήσεων".

Ἀκόμη, στὴν προοπτικὴ αὐτὴ ἐντάσσονται καὶ οἱ συγκρούσεις μεταξὺ αὐτοχθόνων καὶ ἑτεροχθόνων, ἡ διάκριση μεταξὺ Ἐλλαδιτῶν καὶ Ἑλλήνων, Ἑπτανησίων καὶ Φαναριωτῶν.

Στὴν προσπάθεια δημιουργίας νέας ἐθνικῆς συνείδησης χρησιμοποιήθηκαν τρία πολιτιστικὰ μεγέθη, ἤτοι ἡ γλῶσσα μὲ τὸν προσανατολισμό της στὴν ἀρχαΐζουσα, ποὺ ὁπωσδήποτε ἦταν μιὰ "τεχνητή, μιὰ ἁπλῶς "γραφομένη" γλῶσσα, ποὺ ὅμως ἀπέκτησε συμπεριφορὰ ζώσης γλώσσας", ἡ θρησκεία μὲ τὴν ἀποκοπὴ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο "ἀπὸ τὴν αὐθαίρετη ἀνακήρυξη τοῦ αὐτοκεφάλου ὡς τὴ συμμόρφωση τῶν παραδοσιακῶν ὁρίων τῶν ἐπισκοπῶν μὲ τὰ ὅρια τῶν νομαρχιῶν", καὶ ἡ παιδεία, ἀφοῦ "στὴν ἐκπαιδευτικὴ πραγματικότητα τοῦ Βασιλείου ἐκπροσωποῦνται καὶ τὸ "ἐθνικὸ" καὶ τὸ "εὐρωπαϊκὸ" σκέλος τῆς παιδείας, ἀλλά, θὰ ἔλεγε κανείς, παρωδημένα".

Στὴν προσπάθεια δημιουργίας νέας ἐθνικῆς συνείδησης καλλιεργοῦνται ἔντονα οἱ μελέτες γύρω ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, γίνονται ἀνασκαφὲς γιὰ τὴν ἀνακάλυψη ἀρχαίων μνημείων, δημιουργοῦνται ἀρχαιοελληνικοὶ Σύλλογοι γιὰ τὴν προώθηση τῶν ἰδεῶν αὐτῶν.

2. Ἡ Μεγάλη Ἰδέα
Τὸ δεύτερο κεντρικὸ σημεῖο τοῦ βιβλίου ἀναφέρεται στὴν Μεγάλη Ἰδέα τοῦ Γένους. Καὶ στὸ σημεῖο αὐτὸ κατατίθενται πολλὲς μαρτυρίες, εἰλημμένες ἀπὸ τὸν καθημερινὸ καὶ περιοδικὸ τύπο τῆς ἐποχῆς.

Ἡ "ληξιαρχικὴ πράξη γέννησης" τοῦ ὅρου "Μεγάλη Ἰδέα" προῆλθε ἀπὸ τὴν ἀγόρευση τοῦ Ἰωάννου Κωλέττη τὴν 14-1-1844 "κατὰ τὴ συζήτηση στὴν Ἐθνοσυνέλευση γιὰ τὸ ζήτημα τῶν ἑτεροχθόνων". "Ὁ Κωλέττης ἔμεινε στὴν ἱστορία εἴτε ὡς ἡγέτης ποὺ τάχθηκε στὴν ὑπηρεσία τῆς Μεγάλης Ἰδέας εἴτε ἀντίθετα ὡς δημαγωγός της". Βέβαια ὁ Κωλέττης, ὁ ὁποῖος διετέλεσε Ὑπουργὸς Ἐξωτερικῶν, Ἐσωτερικῶν, Παιδείας, Πρωθυπουργός, Πρόεδρος τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας καὶ ἡγέτης τοῦ Γαλλικοῦ κόμματος, "δὲν ἔσπευσε, ἀναλαμβάνοντας τὴν ἐξουσία, νὰ διευκρινίση στὴν πράξη τί ἀκριβῶς ἐννοοῦσε μὲ τὸ κήρυγμα τῆς Μεγάλης Ἰδέας". Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ καὶ οἱ Εὐρωπαῖοι, οἱ ὁποῖοι εἶχαν καθορίσει τὰ ὅρια τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους καὶ τὸν σκοπὸ τῆς ὕπαρξής του, ἀμφισβητοῦσαν τὸ ἑλληνικὸ "ὄνειρο", τὸ ὁποῖο θεωροῦσαν καὶ "ἀστεῖο", ἀλλὰ καὶ "ἐνοχλητικό".

Τελικῶς, ἡ Μεγάλη Ἰδέα πέρασε ἀπὸ τρεῖς διαδοχικὲς φάσεις. Ὅπως ἀναλύει διεξοδικῶς ἡ συγγραφεύς: "στὴν πρώτη φάση, ὡς ἐθνικὸ κέντρο ἐξακολουθεῖ νὰ ἐννοεῖται ἡ Κωνσταντινούπολη, καὶ τὸ κυρίαρχο ὅραμα εἶναι ἡ Ἀνατολικὴ ἡ Ἑλληνικὴ Αὐτοκρατορία. Στὴ δεύτερη, τὴν ὁποία ἐπισημοποιεῖ ἡ ἔλευση τοῦ Γεωργίου καὶ ἡ πρώτη προσαύξηση τοῦ Βασιλείου μὲ τὴν Ἕνωση τῶν Ἑπτανήσων, ἐθνικὸ κέντρο εἶναι πιὰ ἡ Ἀθήνα, καὶ ἐπιδίωξη ἡ ἐπέκταση τῶν ἑλληνικῶν συνόρων. Στὴν τρίτη, ποὺ ἔρχεται μὲ τὴ συνειδητοποίηση, γύρω στὰ 1870, τῆς ἀλλαγῆς τῆς θέσης τῆς ὁμογένειας στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία, γίνεται προσπάθεια συμβιβασμοῦ τῶν δύο κέντρων, πίσω ἀπὸ τὸ σχῆμα τοῦ ἑλληνοθωμανισμοῦ".

Στὸ βιβλίο ποὺ παρουσιάζουμε ἀναλύονται πάρα πολλὰ ἐνδιαφέροντα ζητήματα, τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ ἔχη ὑπ' ὄψη τοῦ κάθε λόγιος, κάθε Κληρικός, κάθε ἐνδιαφερόμενος πολίτης αὐτῆς τῆς Χώρας, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ ἐκεῖνοι ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ τὴν πολιτικὴ καὶ μάλιστα μὲ τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῆς Χώρας. Γιὰ παράδειγμα, παρουσιάζεται ὁ σκοπὸς τῆς δημιουργίας ὡς πρωτευούσης τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους τῆς Ἀθήνας, ἡ σχέση καὶ ἡ διαφορὰ μεταξὺ Κωνσταντινουπόλεως καὶ Ἀθήνας, τὸ πὼς οἱ Ἕλληνες ἔβλεπαν τοὺς ὁμογενεῖς, τὸ πὼς "οἱ ἀρχαῖοι ξανάζησαν στὰ ἑλληνικὰ χώματα, οἱ Γραικοὶ ἔγιναν, ἐπί τέλους, Ἕλληνες" καὶ σὲ αὐτὴν τὴν προοπτικὴ "κατ' ἐξοχὴν σύμβολο τῆς παλιγγενεσίας ἦταν ὁ Φοῖνιξ, ὁ ἀναγεννώμενος ἀπὸ τὴν τέφρα του", τὸ πὼς "ἡ ἵδρυση τοῦ κράτους καὶ κυρίως ἡ μεταφορὰ τῆς πρωτεύουσας στὴν Ἀθήνα ἦταν ἀφετηρία ὄχι μόνον θεαματικῶν ἀρχαιολογικῶν ἀποκαλύψεων, ἀλλὰ καὶ μιᾶς πρωτοφανῶς μαζικῆς καταστροφῆς μνημείων —εἴτε ἀπὸ ἰδιῶτες εἴτε ἀπὸ κυβερνητικοὺς ὑπαλλήλους— ποὺ ἐπὶ αἰῶνες εἶχαν μείνει ἀπείραχτα".

Γενικῶς, σὲ ὅλο τὸ βιβλίο φαίνεται ὅτι μὲ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 ἐπιδιώχθηκε ἀπὸ τὶς Μεγάλες Δυνάμεις ἡ δημιουργία ἑνὸς κράτους προσανατολισμένου στὴν Εὐρώπη, ἡ ὁποία Εὐρώπη εἶχε δεχθῇ τὴν ἐπιρροὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων μὲ τὴν Ἀναγέννηση καὶ τὸν Νεοκλασσικισμό, ἀλλὰ συγχρόνως μέσα στὸ δημιουργημένο κράτος ταυτίσθηκε ἡ ἀντίληψη τοῦ ἑλληνισμοῦ μὲ τὸν ἐλλαδισμό, δηλαδὴ συρρικνώθηκε ὁ ἑλληνισμὸς σὲ μιὰ ἐπαρχία, γι' αὐτὸ καλλιεργήθηκε ἡ Μεγάλη Ἰδέα. Ὁπότε, τὸ μὲν "Πρότυπο Βασίλειο" ἦταν προσανατολισμένο στὸν ἐλλαδισμό, ἡ δὲ "Μεγάλη Ἰδέα" εἶναι μιὰ ἀναφορὰ στὸν ἑλληνισμὸ μὲ τὴν οἰκουμενική του διάσταση. Γι' αὐτὸ ὁ Σπυρίδων Τρικούπης διέσωσε τὸν διπλὸ χαρακτηρισμὸ τοῦ ἀγῶνα τοῦ '21 ὡς "Ἐπανάσταση καὶ ἀποστασία". Ἡ σύγχυση δὲ "τοῦ ἀρτισύστατου ἔθνους μὲ τὸ ἀρτισύστατο κράτος ἐντείνει τὴν κυρίαρχη ἀσάφεια", ὥστε "γιὰ τὸν Μακρυγιάννη τὸ ἔθνος παραμένει ζητούμενο ποὺ οἱ Ἕλληνες δὲν κατόρθωσαν νὰ πραγματώσουν", γιὰ τὸν Γ. Φιλήμονα ἀντιδιαστάλλεται τὸ ἑλληνικὸ κράτος "πρὸς τὴν ἀφηρημένην Ἑλλάδα" καὶ κατὰ τὸν Γ. Φιλάρετο τὸ ἑλληνικὸ κράτος θὰ ἀποκληθῇ "ὠμὰ" "Βασίλειον Ἀθηνῶν καὶ Πειραιῶς".

Τὸ βιβλίο "Τὸ "Πρότυπο Βασίλειο" καὶ ἡ Μεγάλη Ἰδέα" εἶναι πολὺ σημαντικὸ καὶ ὅταν κανεὶς τὸ διαβάση μὲ προσοχή, μπορεῖ νὰ ἐρμηνεύση ὄχι μόνον ἱστορικὰ γεγονότα ποὺ προηγήθηκαν, ἀλλὰ καὶ τὴν σύχρονη νοοτροπία ποὺ ἐπικρατεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο. Δείχνει τὴν μεγάλη ἀλλοίωση ποὺ ἔγινε στὸ Ἔθνος μας καὶ τὸν ἀποπροσανατολισμό του. Βιβλία δὲ σὰν αὐτό, ποὺ γράφονται μὲ σοβαρότητα καὶ ἐπιστημονικὴ εὐσυνειδησία, χωρὶς φανατισμὸ καὶ μικρονοϊκὲς ἀντιλήψεις, εἶναι προσφορὰ ὄχι μόνο στὴν ἐπιστήμη ἀλλὰ καὶ στὴν συνείδηση τῆς ἰδιοπροσωπίας μας.

Ἡ μικρὴ αὐτὴ παρουσίαση θεωρεῖται καὶ ὡς ἕνα μνημόσυνο στὴν συγγραφέα τοῦ βιβλίου ποὺ πρὶν ἀπὸ λίγο καιρὸ κοιμήθηκε, σὲ μικρὴ σχετικὰ ἡλικία καὶ στὴν ἀκμὴ τῆς ἐπιστημονικῆς τῆς ὡριμότητος.-