Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Ἡ Ὀρθόδοξη νηπτικὴ θεολογία τῆς ΄Ἐκκλησίας ὡς μέθοδος θεραπείας

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Τὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ τμῆμα τῆς εἰσηγήσεως τοῦ Μητροπολίτου μας στὸ Διεθνὲς Συνέδριο τῆς Ἀλιάρτου μὲ θέμα "Ὀρθόδοξη Θεολογία καὶ Ψυχοθεραπεία – συγκλίσεις καὶ ἀποκλίσεις", στὸ ὁποῖο εἴχαμε ἀναφερθῇ σχετικὰ στὸ τεῦχος 92 τῆς Ε.Π.

***

Τὸ κεντρικὸ θέμα τοῦ παρόντος Διεθνοῦς Συνεδρίου "Ὀρθόδοξη θεολογία καὶ ψυχοθεραπεία· συγκλίσεις καὶ ἀποκλίσεις" εἶναι τεράστιο καὶ ὁπωσδήποτε δὲν μπορεῖ νὰ καλυφθῇ ἀπὸ τὴν δική μου ὀλιγόλεπτη εἰσήγηση. Ἐκεῖνο ποὺ πρέπει νὰ ἐπισημάνω εἰσαγωγικὰ εἶναι ὅτι, ἡ σύγκλιση μπορεῖ νὰ θεωρηθῇ κυρίως ὡς πρὸς τὴν μέθοδο, δηλαδὴ ὡς πρὸς τὴν ὑπέρβαση τῆς μηχανιστικῆς ἰατρικῆς, ποὺ δημιούργησε πολλὰ προβλήματα στὸν δυτικὸ κόσμο, ἐνῷ οἱ ἀποκλίσεις εὑρίσκονται στὴν ἀνθρωπολογία, τὴν σωτηριολογία, καθὼς ἐπίσης καὶ στὴν πνευματικὴ ἐντελέχεια, γιὰ νὰ χρησιμοποιήσω μιὰ ἀριστοτελικὴ ὁρολογία, ἡ καλύτερα τὴν λεγομένη ὑποστατικὴ ἀρχή, ὅπως θὰ ἔλεγε ὁ ἀείμνηστος Γεροντας Σωφρόνιος, καθὼς ἐπίσης καὶ στὴν ἐνέργεια τῆς θείας Χαριτος, ὅπως καὶ στὴν παρέμβαση τῶν σατανικῶν δυνάμεων.

Ἐπεξηγῶντας τὴν εἰσαγωγικὴ αὐτὴ παρατήρηση, θὰ ἤθελα νὰ σημειώσω ὅτι πρὶν ἀπὸ δύο σχεδὸν δεκαετίες ἐξέδωσα ἕνα βιβλίο μὲ τίτλο "Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία" καὶ ὑπότιτλο "πατερικὴ θεραπευτικὴ ἀγωγή", τὸ ὁποῖο κυκλοφόρησε στὴν Ἑλλάδα σὲ ὀκτὼ ἐκδόσεις καὶ μεταφράστηκε στὴν ἀγγλικὴ καὶ σὲ ἄλλες γλῶσσες. Μὲ τὸ ἴδιο περιεχόμενο ἐξεδόθησαν καὶ ἄλλα τρία βιβλία. Στὰ βιβλία αὐτὰ ἐκτίθεται ἡ διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας γιὰ τὴν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου.

Ὁ ὅρος "ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία" δὲν παραπέμπει σὲ σύγχρονες ψυχοθεραπευτικὲς σχολές –ἄλλωστε δὲν γίνεται μνεία τῶν σχολῶν αὐτῶν– ἀλλὰ περιγράφει τὴν νηπτική - ἡσυχαστικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας γιὰ τὴν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, πέρα ἀπὸ μεταφυσικὲς καὶ στοχαστικὲς ἀναλύσεις. Ἡ χρησιμοποίηση ἑνὸς συγχρόνου ὅρου, ὅταν "φορτίζεται" μὲ ὀρθόδοξο - πατερικὸ περιεχόμενο, θεωρῶ ὅτι δὲν δημιουργεῖ συγχύσεις. Ἄλλωστε, αὐτὸ τὸ ἔργο ἔκαναν καὶ οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας σὲ σχέση μὲ τοὺς ὅρους ποὺ παρέλαβαν ἀπὸ τὴν φιλοσοφία τῆς ἐποχῆς τους καὶ τοὺς ὁποίους ὅρους "ἀπεφόρτισαν" ἀπὸ τὸ φιλοσοφικό - μεταφυσικό τους περιεχόμενο, καὶ "φόρτισαν" μὲ θεολογικὸ περιεχόμενο. Αὐτὸ φαίνεται καθαρά, ὅπως θὰ δοῦμε καὶ πιὸ κάτω, στὴν διαίρεση τῆς ψυχῆς κατὰ τὸν Πλάτωνα. Οἱ Πατέρες δέχθηκαν τὴν πλατωνικὴ διαίρεση τῆς ψυχῆς σὲ λογιστικό, ἐπιθυμητικὸ καὶ θυμικό, χωρὶς ὅμως νὰ δεχθοῦν τὴν μεταφυσικὴ τοῦ Πλάτωνος. Κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ κατηγορήση τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας γι αὔτὸ τὸ οὐσιαστικὸ καὶ σημαντικὸ ἔργο τους.

Ὅμως στὸν περιορισμένο χρόνο ποὺ ἔχω στὴν διάθεσή μου, θὰ ἤθελα νὰ ἀναπτύξω μιὰ πτυχὴ τοῦ θέματος ποὺ ἔχει ἀνακοινωθῇ στὸ πρόγραμμα καὶ εἶναι "Ἡ ὀρθόδοξη νηπτικὴ θεολογία ὡς μέθοδος θεραπείας". Κυρίως, θὰ ἐπικεντρώσω τὴν προσοχή μου σὲ πέντε ἐπὶ μέρους σημεῖα ποὺ εἶναι καθοριστικὰ τοῦ ὅλου θέματος, ἤτοι: πρῶτον, ὀρθόδοξη νήψη καὶ ἡσυχία, δεύτερον τὰ πλαίσια τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας, τρίτον μερικὰ ἐνδεικτικὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, τέταρτον ἕνας σύγχρονος θεραπευμένος ἄνθρωπος καὶ πέμπτον ἡ ὀρθόδοξη θεολογία σὲ σχέση μὲ τὴν ὑπαρξιακὴ ψυχολογία τοῦ Frankl καὶ τὴν σύγχρονη νευρολογία καὶ ψυχιατρική.

1. Ὀρθόδοξη νήψη καὶ ἡσυχία

Ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ νηπτικὴ θεολογία δὲν ἐννοοῦμε ὅτι εἶναι κάτι διαφορετικὸ ἀπὸ τὴν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ὡσὰν νὰ ὑφίσταται διάκριση μεταξὺ κοινωνικῆς καὶ νηπτικὴς θεολογίας. Κυρίως ἐννοοῦμε τὴν μέθοδο τὴν ὁποία ἔχει ἡ Ἐκκλησία προκειμένου κάποιος νὰ ἀποκτήση τὴν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ, ποὺ εἶναι ἡ πραγματικὴ θεολογία. Κατὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Θεολόγο, ἀληθινὴ θεολογία εἶναι ἡ θεοπτία, ἡ ὅραση τοῦ Θεοῦ, γι ἄ?τ? καὶ κατὰ τὸ ἅγιο, ἡ θεολογία εἶναι ὑπόθεση τῶν "ἐξητασμένων καὶ διαβεβηκότων ἐν θεωρίᾳ, καὶ πρὸ τούτων καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα κεκαθαρμένων ἡ καθαιρομένων, τὸ μετριώτατον". Καὶ στὴν συνέχεια γράφει ὅτι βιώνουμε τὴν θεωρία καὶ γινόμαστε θεολόγοι "ἡνίκα ἂν σχολὴν ἄγωμεν ἀπὸ τῆς ἔξωθεν ἰλύος καὶ ταραχῆς καὶ μὴ τὸ ἡγεμονικὸν ἡμῶν συγχέηται τοῖς μοχθηροῖς τύποις καὶ πλανωμένοις". Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τῆς πραγματικῆς θεολογίας, ποὺ εἶναι ὅραση τῆς θέας τῆς ἀκτίστου δόξης τοῦ Θεοῦ ἐν προσώπῳ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἀπαραίτητη προϋπόθεση εἶναι ἡ κάθαρση τῆς καρδιᾶς ἀπὸ τὰ πάθη, δηλαδὴ ἡ μεταμόρφωση ὅλων τῶν ψυχικῶν δυνάμεων, ὥστε νὰ πορεύονται κατὰ φῦσιν καὶ ὑπὲρ φῦσιν. Ἡ ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ νήψη καὶ ἡ νοερὰ ἡσυχία.

Μιλῶντας γιὰ τὴν ὀρθόδοξη νήψη ἐννοοῦμε τὴν ἐγρήγορση καὶ τὴν ἑτοιμότητα τοῦ ἀνθρώπου νὰ κρατᾶ τὸν νοῦ τοῦ καθαρὸ ἀπὸ διαφόρους λογισμοὺς καὶ εἰκόνες ποὺ νεκρώνουν τὴν ἐσωτερική του ἐλευθερία καὶ καθαρότητα καὶ τὸν ἀποσποῦν ἀπὸ τὴν κοινωνία μὲ τὸν Θεο ποὺ συνιστᾶ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ. Ἡ νήψη αὐτὴ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἱερὰ ἡσυχία. Ἐπειδὴ ὑπάρχει ὁλόκληρο κίνημα ἡσυχαστικό, γι αὔτὸ καὶ θὰ χρησιμοποιήσω περισσότερο τὴν λέξη ἡσυχία. Ἐτσι, λοιπόν, ἡσυχία ἐννοοῦμε κυρίως τὴν μέθοδο ἐκείνη ποὺ χρησιμοποίησαν ὅλοι οἱ θεούμενοι γιὰ νὰ ἑνωθοῦν μὲ τὸν Θεο καὶ νὰ ὑπερβοῦν τὸν θάνατο, ποὺ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα ὑπαρξιακά, ἀλλὰ καὶ βιολογικὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου. Θὰ ἀναφέρω μερικὰ χωρία Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἀπὸ τὸν τεράστιο πλοῦτο τῆς πατερικῆς μας παραδόσεως.

Ὁ Ἀββᾶς Βαρσανούφιος, δίνοντας τὸν ὁρισμὸ τῆς ἡσυχίας λέγει: "Ἡ ἡσυχία τί ἐστιν; ἀλλ ? τὸ συστείλαί τινα τὴν καρδίαν αὐτοῦ ἀπὸ δόσεως καὶ λήψεως καὶ ἀνθρωπαρεσκείας καὶ τῶν λοιπῶν ἐνεργειῶν...". Πρόκειται γιὰ μιὰ προσπάθεια, νὰ μὴ περιπλέκεται ὁ ἄνθρωπος στὰ ἐκτὸς αὐτοῦ καί, κυρίως, στὸ λεπτὸ πάθος τῆς ἀνθρωπαρέσκειας ποὺ εἶναι ἡ ὑποδούλωσή του στὴν γνώμη τοῦ κόσμου. Κατὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Σιναΐτη "ἡσυχία ἐστιν ἀπόθεσις νοημάτων των οὐκ ἐκ τοῦ πνεύματος θειοτέρων, ἕως καιροῦ, ἵνα μὴ προσέχων τούτοις ὡς καλοῖς, τὸ μεῖζον ἀπολέσης". Ἐδῶ δὲν πρόκειται γιὰ ἀπόθεση ὅλων τῶν νοημάτων, ἀλλὰ γιὰ ἀπόθεση τῶν νοημάτων ποὺ δὲν προέρχονται ἀπὸ τὸ Πανάγιο Πνεῦμα, καὶ μάλιστα αὐτὸ πρέπει νὰ γίνεται γιὰ ἕνα χρονικὸ σημεῖο. Κατὰ τὸν ὅσιο Θαλάσσιο, ἡσυχία εἶναι ἡ ἀσφάλιση τῶν αἰσθήσεων. Γράφει: "Ἀσφάλισαι τὰς αἰσθήσεις τῷ τρόπῳ τῆς ἡσυχίας καὶ δίκασον τοὺς λογισμοὺς ἐφεστώτας τὴ καρδία". Ἑπομένως, ἡ ἡσυχία εἶναι μιὰ ὁλόκληρη ἐπιστήμη τῶν λογισμῶν, τῆς καρδίας, τῶν αἰσθήσεων ποὺ βοηθᾶ τὸν ἄνθρωπο νὰ μὴ παραμένη ἀχαλίνωτος καὶ ὑποδουλωμένος στὸν κόσμο τῶν αἰσθήσεων καὶ τῶν νοητῶν προκειμένου νὰ ἐπιτύχη τὸν στόχο του.

Αὐτὴ ἡ μέθοδος θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ μεταμόρφωση ὅλων τῶν ψυχικῶν καὶ σωματικῶν δυνάμεων καὶ ἡ ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεο, γίνεται μὲ τὴν ὑπακοή, ποὺ εἶναι μιὰ πράξη ἀγάπης τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸν Θεο καὶ τοὺς συνανθρώπους του, δὲν ἔχει ἁπλῶς τὸν χαρακτῆρα τῆς "παθητικῆς ὑποκλίσεως", ὅπως γίνεται στὴν ἀρχή, ἀλλὰ εἶναι μία "ἐνεργητικὴ κίνησις τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος ἀγομένου ὑπὸ τῆς ἐντολῆς τοῦ Χριστοῦ" εἶναι μιὰ ὑποστατικὴ κοινωνία, γιατί προϋποθέτει τὴν ἔξοδο ἀπὸ τὴν φιλαυτία καὶ τὴν προσπάθεια νὰ εἰσέλθη μέσα στὴν ὑπόσταση τοῦ ἄλλου, καθὼς ἐπίσης νὰ εἰσαγάγη τὴν ὑπόσταση τοῦ ἄλλου μέσα στὴν δική του ὑπόσταση. Ἐπίσης, αὐτὸ γίνεται καὶ μὲ τὴν προσευχή, ποὺ εἶναι ἔκφραση τῆς ἀγάπης τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸν Θεο καὶ τοὺς ἀνθρώπους.

Τὸ καταπληκτικὸ βιβλίο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου, ποὺ τιτλοφορεῖται "Κλῖμαξ", παρουσιάζει ὅλη αὐτὴν τὴν μέθοδο θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία ἀρχίζει μὲ τὴν ἀποταγὴ ἀκόμη καὶ τοῦ "πλούτου" τῆς διανοίας, συνεχίζεται μὲ τὴν ὑπακοὴ σὲ πνευματικὸ πατέρα –γνώστη τῶν μυστηρίων τοῦ πνεύματος– προχωρεῖ στὴν ὁλοκληρωτικὴ μετάνοια, στὸν ἀγῶνα ἐναντίον τῶν παθῶν καὶ τοῦ διαβόλου, στὴν ἀπόκτηση τῆς διακρίσεως μεταξὺ ἀκτίστων καὶ κτιστῶν ἐνεργειῶν καὶ τέλος φθάνει στὴν βίωση τῆς θεολογικῆς ἀρετῆς τῆς ἀγάπης. Ἐπίσης ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης συνέλεξε καὶ ἐξέδωσε τὴν τελικὴ μορφὴ τῆς "Φιλοκαλίας τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν" στὴν ὁποία ὑπάρχουν πολλὰ κείμενα Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας στὰ ὁποῖα, ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Νικόδημος στὸν ὑπότιτλο τοῦ ἔργου αὐτοῦ, φαίνεται πὼς "διὰ τῆς κατὰ πρᾶξιν καὶ θεωρίαν ἠθικῆς φιλοσοφίας ὁ νοῦς καθαίρεται, φωτίζεται καὶ τελειοῦται". Ὁπότε, φαίνεται ὅτι θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι πὼς θὰ θεραπευθῇ ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου –ποὺ εἶναι διάφορος ἀπὸ τὴν λογική– διὰ τῆς καθάρσεως, τοῦ φωτισμοῦ καὶ τῆς τελειώσεως, ποὺ ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴν πράξη, ποὺ εἶναι ἡ μετάνοια, καὶ τὴν θεωρία ποὺ εἶναι ἡ θέα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ.

Ὁ ἴδιος δὲ ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης περιέγραψε τὰ βασικὰ αὐτὰ σημεῖα τῆς ἡσυχαστικῆς - νηπτικὴς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας στὸ περίφημο βιβλίο του "Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, ἤτοι περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων". Μπορεῖ νὰ σημειωθῇ ὅτι ἡ ἀπομάκρυνση καὶ παραθεώρηση ὅλης αὐτῆς τῆς διδασκαλίας ποὺ περιλαμβάνεται στὸ βιβλίο αὐτό, καὶ ποὺ εἶναι ἡ πεμπτουσία τῆς νηπτικῆς ἡσυχαστικῆς παραδόσεως, συνιστᾶ μιὰ ἐκκοσμικευμένη "θεολογία". Τὴν διδασκαλία περὶ τῆς ἡσυχαστικῆς - νηπτικὴς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας κατέγραψα, μὲ ὅση δύναμη διέθετα, σὲ τέσσερα βιβλία τὰ ὁποῖα ἔχουν κυκλοφορήσει σὲ ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις. Χρησιμοποίησα τὸν ὅρο ψυχοθεραπεία μὲ τὴν ἀρχαία καὶ ἐκκλησιαστικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου, ὡς θεραπεία τῆς ψυχῆς. Ἄλλωστε γιὰ νὰ μὴ γίνη καμμιὰ σύγχυση μὲ τὴν οὐμανιστικὴ ψυχοθεραπεία προσέθεσα τὸ ἐπίθετο ὀρθόδοξη, δηλαδὴ "Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία", καὶ ὑπότιτλο "πατερικὴ θεραπευτικὴ ἀγωγή", τὸ δὲ περιεχόμενο τῶν βιβλίων αὐτῶν δείχνει τὴν ὅλη διαφορὰ τῆς ὀρθοδόξου μεθόδου θεραπείας ἀπὸ κάθε ἄλλη θεραπεία, δυτικοῦ καὶ ἀνατολικοῦ τύπου.

Τὰ ἀποτελέσματα μιᾶς τέτοιας ἐργασίας εἶναι μεγάλα, διότι δημιουργεῖ καρδιακὴ εἰρήνη, ἐλευθερία ὑπαρξιακή, διάκριση, γνώση μυστηρίων τοῦ Θεοῦ κλπ. Ἡ ἡσυχία νεκρώνει τὶς ἐξωτερικὲς αἰσθήσεις, ἀναπτύσσει τὶς ἐσωτερικὲς καρδιακὲς αἰσθήσεις καὶ καθαρίζει ὅλη τὴν ἐσωτερικὴ καρδιακὴ εὐαισθησία. Ὁ ἅγιος Ἰσαὰκ ὁ Συρος θὰ γράψη: "ἡ ἡσυχία τὰς αἰσθήσεις τὰς ἔξω νεκροί, καὶ τὰς ἔσω κινήσεις ἐγείρει. Ἡ δὲ ἔξω ἀναστροφή τα ἐναντία τούτων πράττει, ἤγουν τὰς ἔξω αἰσθήσεις ἐγείρει καὶ τὰς ἔσω κινήσεις νεκροί". Ὁ ἅγιος Νικήτας ὁ Στηθάτος παρουσιάζει ὅλα τὰ ἀποτελέσματα μιᾶς τέτοιας νοερᾶς ἡσυχίας. Γράφει: "Ἡσυχία ἐστι νοὸς κατάστασις ἀνενόχλητος, γαλήνη ἐλευθερίας καὶ ἀγαλλιωμένης ψυχῆς, καρδίας ἐν Θεῷ βάσις ἀτάραχος καὶ ἀκύμαντος, θεωρία φωτός, γνῶσις Θεοῦ μυστηρίων, λόγος σοφίας ἐκ καθαρᾶς διανοίας, ἄβυσσος νοημάτων Θεοῦ, ἁρπαγὴ νοός, ὁμιλία Θεοῦ, ἀκοίμητος ὀφθαλμός, προσευχὴ νοερά, ἄπονος ἐν πόνοις μεγάλοις ἀνάπαυσις· καὶ τέλος, ἕνωσις μετὰ Θεοῦ καὶ συνάφεια". Μὲ τὴν ἡσυχία ὁ ἄνθρωπος καθαρίζεται ἀπὸ τὰ πάθη, γνωρίζει τὴν πνευματική του ἀσθένεια καὶ ἀκόμη γνωρίζει τα πανουργεύματα τῶν δαιμόνων. Γράφει ὁ ὅσιος Πετρος ὁ Δαμασκηνός: "ἡ ἡσυχία μείζων πάντων ἐστιν καὶ χωρὶς ταύτης οὐ δυνάμεθα καθαρθῆναι καὶ γινώσκειν τὴν ἀσθένειαν ἡμῶν καὶ τὰ τῶν δαιμόνων πανουργεύματα.".

Ἡ ἡσυχία, ὅπως μὲ σύντομο τρόπο τὴν περιγράψαμε, δείχνει ὅτι πρόκειται γιὰ μιὰ μέθοδο θεραπείας καὶ γνώσεως τοῦ Θεοῦ. Εἶναι μιὰ μέθοδος ποὺ ἔζησαν καὶ ἀκολούθησαν ὅλοι οἱ Προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, οἱ Ἀπόστολοι, οἱ μάρτυρες καὶ ὁμολογητές, οἱ ὅσιοι ἀσκητές. Εἶναι ἡ πεμπτουσία τοῦ Εὐαγγελίου καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Αὐτὴν ἔζησαν καὶ ἐκθείασαν ὅλοι οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, Γρηγόριος Θεολόγος, Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος Νυσσης, Μαξιμος Ὁμολογητής, Γρηγόριος Παλαμᾶς κλπ. Ὅλοι οἱ Χριστιανοὶ καλοῦνται νὰ ζήσουν αὐτὴν τὴν ζωη, εἴτε ὁλοκληρωτικὰ εἴτε κατὰ μέρος. Ἄλλωστε, αὐτὴ εἶναι ἡ βάση ὅλων τῶν εὐαγγελικῶν καὶ ἀποστολικῶν προσταγμάτων. Ὁ ὅσιος Πετρος ὁ Δαμασκηνὸς θὰ πῇ: "Παντες οἱ ἄνθρωποι χρήζομεν τῆς τοιαύτης σχολῆς, εἴτε ἐκ μέρους, εἴτε ὁλοκλήρως, καὶ ἐκτὸς ταύτης ἀδύνατον εἰς γνῶσιν πνευματικὴν καὶ ταπεινοφροσύνην ἐλθεῖν τινα...".

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὁ ὁποῖος συνόψισε ὅλη τὴν διδασκαλία περὶ τοῦ ἡσυχασμοῦ σὲ ὁμιλία του στὰ Εἰσόδια τῆς Παναγίας, παρουσιάζει τὴν Παναγία ὡς τύπο ἀληθινοῦ ἡσυχαστοῦ. Στὴν ὁμιλία αὐτὴ δίδει καὶ τὸν ὁρισμὸ περὶ ἡσυχίας, τὴν ὁποία χαρακτηρίζει ὡς "ἡσυχίαν, τὴν νοῦ καὶ κόσμου στάσιν, τὴν λήθην τῶν κάτω, τὴν μύστιν τῶν ἄνω, τὴν τῶν νοημάτων ἐπὶ τὸ κρεῖττον ἀπόθεσιν". Καὶ στὴν συνέχεια, γράφει ὅτι ἡ ἱερὰ αὐτὴ ἡσυχία εἶναι "μόνη δεῖγμα τῆς ὡς ἀληθῶς εὐεκτούσης ψυχῆς". Αὐτὸ εἶναι σημαντικὸ γιατί ἐκφράζει ὅλο τὸ πνεῦμα τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως, σύμφωνα μὲ τὰ ὁποῖα ἡ ἱερὰ ἡσυχία, ὅπως τὴν καθορίζουν οἱ ἅγιοι Πατέρες εἶναι ἀπόδειξη μιᾶς ὑγιοῦς ψυχῆς. Ζωντας δὲ σὲ μιὰ κοινωνία στὴν ὁποία ὑπάρχει μιὰ πολυδιάσπαση τῆς προσωπικότητος τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος ἄλλα σκέπτεται, ἄλλα ἐπιθυμεῖ, ἄλλα πράττει, στὴν ὁποία κοινωνία πράγματι ἐπικρατεῖ μιὰ ἠχορύπανση καὶ εἰκονορύπανση ποὺ ὑποδουλώνει τὸν ὅλο ἄνθρωπο στὴν λογική, τὶς αἰσθήσεις, τὶς προκλήσεις των ἔξω καὶ χάνει τὴν ἐλευθερία του, καταλαβαίνουμε πολὺ καλὰ τὴν ἀξία τῆς θεραπευτικῆς μεθόδου ποὺ ἔχει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ ἡ ὁποία λέγεται νοερὰ ἡσυχία.

2. Τὰ πλαίσια τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας

Βέβαια, ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ ὀρθόδοξη ἡσυχία, ἐννοεῖται ὅτι αὐτὴ διαφέρει σαφῶς ἀπὸ μιὰ οὐμανιστικὴ ἡσυχία, μιὰ ἡσυχία ποὺ κινεῖται μέσα σὲ ἰνδουϊστικὰ καὶ βουδιστικὰ πρότυπα. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἡσυχία ποὺ κινεῖται μέσα στὰ βασικὰ πλαίσια τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πνεύματος. Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτόν, εἶναι ἀνάγκη νὰ καθορισθοῦν τὰ βασικὰ πλαίσια τῆς ὀρθοδόξου ἡσυχαστικῆς καὶ νηπτικὴς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας ποὺ τὴν διακρίνει ἀπὸ κάθε ἄλλη παράδοση, δυτικοῦ ἢ ἀνατολικοῦ τύπου. 

Τὸ πρῶτο εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι θετικὸ δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, ἀποτελεῖται ἀπὸ ψυχὴ καὶ σῶμα καὶ εἶναι περίληψη ὅλης τῆς δημιουργίας. Ἀποτελεῖται ἀπὸ νοερὸ καὶ αἰσθητὸ καὶ μέσα του ὑπάρχει ἡ ἐντελέχεια, δηλαδὴ μιὰ ἀρχὴ ποὺ ὁδηγεῖται πρὸς τὸ τέλος. Αὐτὸ λέγεται καὶ ὑποστατικὴ ἀρχὴ (Γέροντας Σωφρόνιος). Εἶναι τὸ κατ εἰκόνα καὶ τὸ καθ ὁμοίωση. Τὸ παρουσιάζει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος στὸν ὁρισμὸ περὶ τοῦ ἀνθρώπου· ὁ ἄνθρωπος εἶναι: "ζῶον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον, καὶ πέρας τοῦ μυστηρίου, τὴ πρὸς Θεὸν νεύσει θεούμενον".

Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι, ὁ ἄνθρωπος εἶναι πρόσωπο-ὑπόσταση, καὶ αὐτὸ δὲν ἀναφέρεται μόνον στὴν ψυχή, ἀλλὰ στὴν ὅλη ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ ὑπάρχει στενὴ σχέση μεταξὺ ψυχῆς καὶ σώματος. Καὶ πέρα ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ στοιχεῖα, συγχρόνως στὸν προπτωτικὸ ἄνθρωπο ὑπῆρχε καὶ τὸ Πνεῦμα, ἡ Χάρη τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Στὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία δὲν παραδεχόμαστε τὴν θεωρία τῆς μεταφυσικῆς τοῦ Πλάτωνος, ὅπου γίνεται διάκριση μεταξὺ φύσει ἀθανάτου ψυχῆς καὶ φύσει θνητοῦ σώματος. Στὸν προπτωτικὸ ἄνθρωπο, ὁ νοὺς ἐλάμβανε τὴν θεία Χάρη καὶ αὐτὴ διαπορθμευόταν στὸ σῶμα του καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἀκτινοβολοῦσε σὲ ὅλη τὴν κτίση. Ὅμως μὲ τὴν πτώση του ἄλλαξαν τὰ πράγματα. Ἡ ψυχὴ ἀπομυζᾶ τὸ σῶμα καὶ δημιουργοῦνται ἡ φιλαυτία καὶ τὰ ψυχικὰ πάθη. Τὸ σῶμα ἀπομυζᾶ τὴν κτίση καὶ δημιουργοῦνται τὰ σωματικὰ πάθη καὶ ἀκολουθεῖ τὸ οἰκολογικὸ πρόβλημα. Ἡ ἔκφραση αὐτὴ τῶν παθῶν δημιουργεῖ καὶ τὰ κοινωνικὰ προβλήματα. Ἑπομένως, χρειάζεται νὰ γίνη θεραπεία. Νὰ ἀλλάξουν τὰ δεδομένα, νὰ ἀλλάξη ἡ σειρά, ἤτοι τὸ σῶμα νὰ ὑποταχθῇ στὴν ψυχὴ καὶ ἡ ψυχὴ νὰ ἐμπνέεται ἀπὸ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ.

Χαρακτηριστικὸς εἶναι ὁ λόγος τοῦ Ἀποστόλου Παύλου: "ὅσοι γὰρ Πνεύματι Θεοῦ ἄγονται, οὗτοὶ εἰσιν υἱοὶ Θεοῦ. οὐ γὰρ ἐλάβετε Πνεῦμα δουλείας πάλιν εἰς φόβον, ἀλλ ἐλάβετε Πνεῦμα υἱοθεσίας, ἐν ὦ κράζομεν· ἀββᾶ ὁ πατήρ. αὐτὸ τὸ Πνεῦμα συμμαρτυρεὶ τῷ πνεύματι ἡμῶν ὅτι ἐσμὲν τέκνα Θεοῦ" (Ρώμ. η΄ 14-16). Τὸ χωρίο αὐτὸ τοῦ ἀποστόλου Παύλου εἶναι πάρα πολὺ σημαντικὸ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἐδῶ σαφῶς λέγεται ὅτι ἐκεῖνος ποὺ λαμβάνει τὸ Ἅγιον Πνεῦμα στὴν καρδιά του ἄγεται ὑπὸ τοῦ πνεύματος τοῦ Θεοῦ, ἀποβάλλει τὸ πνεῦμα τῆς δουλείας στὸν φόβο, λαμβάνει τὸ χάρισμα τῆς υἱοθεσίας –δηλαδὴ γίνεται υἱός, κατὰ Χάριν, τοῦ Θεοῦ. Ἔκφραση δὲ αὐτῆς τῆς υἱοθεσίας εἶναι το ὅτι ἐνεργεῖται ἡ προσευχὴ μέσα στὴν καρδιὰ καὶ τὸ ὅτι τὸ Ἅγιον Πνεῦμα δίδει τὴν ἐπιβεβαίωση ὅτι εἶναι τέκνον Θεοῦ. Ὁπότε ἡ ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέσα στὴν καρδιὰ ἐπιβεβαιώνεται ἐμπειρικά, ὑπάρχουν ἀποδείξεις γι αὐτὸ τὸ γεγονός.

Τὸ τρίτο εἶναι τὸ μεγάλο πρόβλημα τοῦ θανάτου. Μετὰ τὴν ἁμαρτία, ποὺ εἶναι ἡ παρὰ φύση κίνηση τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς καὶ ἡ διακοπὴ τῶν σχέσεων τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό, εἰσῆλθε ὁ θάνατος μέσα στὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, πρῶτα ὁ πνευματικός, ὅπως λέγει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος "πάντες γὰρ ἥμαρτον καὶ ὑστεροῦνται τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ" (Ρώμ. γ', 23) καὶ ὕστερα ὁ σωματικός. Καὶ ἐπειδὴ ὁ θάνατος εἶναι καὶ σωματικός, σημαίνει ὅτι, ὅπως ἀνακάλυψε καὶ ἡ σύγχρονη ἐπιστήμη, στὸ D.N.A. ὑπάρχουν τὰ γονίδια τῶν ἀσθενειῶν καὶ τῆς γήρανσης. Ὁ θάνατος ἑπομένως εἶναι μιὰ ἀσθένεια καὶ μάλιστα βιολογική. Αὐτὸ δημιουργεῖ πόνο, φόβο, ἀνασφάλεια, φιλαυτία, αὐτοσυντήρηση. Ὡς ἀποτέλεσμα εἶναι το ὅτι ὁ ἄνθρωπος ζητᾶ κατοχύρωση στὰ χρήματα, τὰ κτήματα, τὴν ἐξουσία, τὴν φιληδονία. Ὁ ἔρωτας ἐκλαμβάνεται ὄχι μόνον ὡς σωματικὴ ἱκανοποίηση καὶ ὡς βίωση τῆς ἡδονῆς, ἀλλὰ ὡς ἐπιβίωση τῆς ὕπαρξης. Αὐτὸ ἔχει σχέση μὲ τὰ πάθη ποὺ ἀναπτύσσονται στὸν μεταπτωτικὸ ἄνθρωπο. Τὸ δὲ βασικὸ πάθος εἶναι ἡ φιλαυτία, ἡ ὁποία κατὰ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητὴ χαρακτηρίζεται ὡς ἡ ἄλογος τοῦ σώματος φιλία. Ἀπὸ τὴν φιλαυτία προέρχονται ἄλλα τρία πάθη ἤτοι ἡ φιληδονία, ἡ φιλοδοξία καὶ ἡ φιλαργυρία.Ἡ θεραπεία αὐτῶν τῶν τριῶν βασικῶν παθῶν ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴν ὑπακοή, τὴν παρθενία καὶ τὴν ἀκτημοσύνη. Τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν μποροῦν καὶ οἱ ἔγγαμοι νὰ ζήσουν τις τρεῖς αὐτὲς εὐαγγελικὲς ἀρετές.

Τὸ τέταρτο σημεῖο εἶναι ὅτι, κάνοντας λόγο γιὰ τὴν θεραπεία τῶν παθῶν, πρέπει νὰ δοῦμε καὶ τὴν τριμερῆ διαίρεση τῆς ψυχῆς, κατὰ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ὁ Πλάτων δίδασκε τὴν τριμερῆ διαίρεση τῆς ψυχῆς σὲ λογιστικό, ἐπιθυμητικὸ καὶ θυμικό. Οἱ Πατέρες προσέλαβαν αὐτὸν τὸν χωρισμό, χωρὶς ὅμως νὰ τὸν ἐντάξουν μέσα στὴν φιλοσοφική - μεταφυσικὴ προοπτικὴ τοῦ Πλάτωνος. Σύμφωνα μὲ τοὺς ἁγίους Πατέρας, οἱ τρεῖς αὐτὲς ἐνέργειες εἶναι φυσικὲς δυνάμεις τῆς ψυχῆς καὶ πρέπει νὰ πορεύωνται κατὰ φύση καὶ ὑπὲρ φύση. Ὅμως μὲ τὴν ἁμαρτία ἀπέκτησαν τὴν παρὰ φύση κίνησή τους. Ἑπομένως πρέπει νὰ ἐπανέλθουν πάλι στὴν κατὰ φύση κίνηση. Στὴν Ἁγία Γραφὴ διατυπώνεται ἡ προτροπή: "ἀγαπήσης Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σοῦ" (Μάρκ. ἰβ', 30). Αὐτὴ ἡ ἐντολὴ ἀναφέρεται στὸ τριμερὲς τῆς ψυχῆς καὶ τὴν πορεία τους πρὸς τὸν Θεό.

Στὸν μεταπτωτικὸ ἄνθρωπο ὑπάρχει μιὰ διάσπαση, ἀφοῦ ἄλλο σκέπτεται, ἄλλο ἐπιθυμεῖ καὶ ἄλλο πράττει. Αὐτὸ σημαίνει, ὅτι πρέπει νὰ γίνη ἑνοποίηση τῆς ὕπαρξής του, καὶ βέβαια, ἑνοποίηση τῆς ψυχῆς μὲ τὸ σῶμα, ὅπως λειτουργοῦσαν πρὸ τῆς πτώσεως. Αὐτὸ δὲν μπορεῖ νὰ γίνη παρὰ μόνον μὲ τὸν Χριστό. Ἔτσι θὰ νικηθῇ καὶ ὁ θάνατος. Γι αὐτὸ ὁ Χριστὸς προσέλαβε τὸ θνητὸ καὶ παθητό, νίκησε τὸν θάνατο καὶ ἀνέστησε τὸ σῶμα καὶ ἔγινε τὸ φάρμακο τῆς ἀθανασίας. Ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ πορεία του ἀπὸ τὴν ἰδιοτελῆ στὴν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη. Οἱ τρεῖς δυνάμεις τῆς ψυχῆς πρέπει νὰ ἀποκτήσουν τὴν κατὰ φύση καὶ ὑπὲρ φύση κίνηση. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, κάνει λόγο γιὰ τὸ τρισσὸν καὶ τὸ ἑνιαῖο τῆς ψυχῆς καὶ πῶς ἡ ψυχὴ καθαρίζεται καὶ προσφέρεται στὸν Θεό. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, κάνει λόγο γιὰ τὴν φιλαυτία καὶ ποιά εἶναι τὰ πάθη κάθε δύναμης τῆς ψυχῆς καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἀντίστοιχες ἀρετὲς κάθε δύναμης τῆς ψυχῆς. Τὸ ἴδιο διδάσκουν καὶ ἄλλοι ἅγιοι Πατέρες, ὅπως ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὁ Ἠλίας ὁ Πρεσβύτερος καὶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς.

Τὸ πέμπτο σημεῖο εἶναι ὅτι, γιὰ τὴν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν ὅλη θεραπευτικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας, ἀπαιτεῖται συνδυασμὸς μεταξὺ μυστηρίων καὶ ἀσκήσεως. Ἡ ἄσκηση ὡς ἐφαρμογὴ τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ προηγεῖται τῶν μυστηρίων καὶ ἀκολουθεῖ τὰ μυστήρια. Συγκεκριμένα, τὸ Βάπτισμα, εἶναι κάθαρση τοῦ κατ εἰκόνα καὶ ἔνταξη τοῦ ἀνθρώπου στὴν Ἐκκλησία· εἶναι γέννηση. Τὸ Χρῖσμα, εἶναι ἡ κίνηση-φωτισμὸς τοῦ νοῦ, ποὺ ἐκδηλώνεται μὲ τὴν προσευχὴ καὶ γι αὐτὸ στὴν λατινικὴ γλῶσσα χαρακτηρίζεται confirmatio-ἐπιβεβαίωση, δηλαδὴ ἐπιβεβαίωση ὅτι ὁ βαπτισθεὶς εἶναι ναὸς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ θεία Εὐχαριστία εἶναι ζωή, γιατί ὁ βαπτισθεὶς κοινωνεῖ τοῦ Σώματος καὶ τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ἐν Χριστῷ ἄσκηση, συνίσταται στὴν διέλευση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τοὺς βαθμοὺς τῆς πνευματικῆς ζωῆς, ποὺ εἶναι ἡ κάθαρση, ὁ φωτισμὸς καὶ ἡ θέωση. Κάθαρση, κατὰ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητή, εἶναι ἡ ὑπέρβαση τῆς ἡδονῆς καὶ τῆς ὀδύνης, φωτισμὸς εἶναι ἡ ὑπέρβαση τῆς λήθης καὶ τῆς ἄγνοιας καὶ θέωση εἶναι ἡ ἀπαλλαγὴ καὶ ἀπὸ τὴν φαντασία. Τὸν συντονισμὸ μεταξὺ μυστηρίων καὶ ἀσκήσεως τὸν κάνει ὁ θεούμενος Πνευματικὸς Πατέρας.

Στὴν ἀρχαία Ἐκκλησία ὅπως ὑπῆρχε ἰδιαίτερη τάξη κατηχουμένων, ἔτσι ὑπῆρχε καὶ ἰδιαίτερη τάξη μετανοούντων, οἱ ὁποῖοι χωρίζονταν στοὺς προσκλαίοντες, τοὺς προσπίπτοντες, τοὺς συνιστάμενους καὶ τοὺς κοινωνοῦντες. Τὸ βλέπουμε στοὺς κανόνες τοῦ Μ. Βασιλείου, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης καὶ ἄλλων Πατέρων. Ἀπ ὅλα τὰ κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καὶ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας φαίνεται καθαρὰ ὅτι ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου ἐπιτυγχάνεται στὴν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία εἶναι μιὰ ἰδιαίτερη ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα - οἰκογένεια. Δὲν πρόκειται γιὰ ἕναν ἰδεολογοποιημένο χῶρο, ἀλλὰ μιὰ πνευματικὴ οἰκογένεια, στὴν ὁποία ὑπάρχουν πατέρες, ἀδελφοί, κοινωνία ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων, ἐπικρατεῖ κοινοτικὴ ζωὴ μὲ τὰ μυστήρια καὶ τὴν κοινὴ λατρεία. Ἡ προσωπικὴ ζωὴ συνδέεται μὲ τὴν κοινοτικὴ ζωή, ὁπότε δὲν μποροῦν νὰ καλλιεργηθοῦν ἀτομοκεντρικὲς ἀπόψεις θεραπείας καὶ σωτηρίας.

Τὸ ἕκτο σημεῖο εἶναι ὅτι, κάθε ἁμαρτία δὲν εἶναι ἕνα ἐξωτερικὸ γεγονός, ἀλλὰ ἔχει θεολογικὴ ὑποδομὴ καὶ συνδέεται μὲ τὴν πτώση τοῦ ἀνθρώπου. Μιὰ ἁμαρτία, π.χ. ὁ φόνος, ἢ ἡ κατάκριση, ἔχει μεγάλο βάθος. Φανερώνει ὅλη αὐτὴν τὴν ἀσθένεια ποὺ ὑπάρχει στὸ τριμερὲς τῆς ψυχῆς, καὶ τὴν ἀποδιοργάνωση μεταξὺ ψυχῆς, σώματος καὶ Πνεύματος Ἁγίου. Γιὰ παράδειγμα, ὁ φόνος δείχνει ὅτι ὁ νοὺς εἶναι σκοτεινός, ἡ ἐπιθυμία εἶναι ἀσθενὴς καὶ τὸ θυμικὸ εἶναι ἄρρωστο. Δὲν ὑπάρχει προσευχή, ἐγκράτεια καὶ ἀγάπη. Ὁπότε, ἡ ἐξομολόγηση πρέπει νὰ γίνεται μὲ αὐτὴν τὴν αἴσθηση τῆς μετανοίας ποὺ εἶναι πράγματι ὥρα ἔλευσης τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ.

Τὸ ἕβδομο σημεῖο εἶναι ὅτι, ἡ μετάνοια δὲν ἀποβλέπει ἁπλῶς στὴν ἐπαναφορὰ τοῦ ἀνθρώπου στὴν κατάσταση ποὺ βρισκόταν ὁ Ἀδάμ. Γιατί ὁ Ἀδὰμ μετὰ τὴν δημιουργία βρισκόταν σὲ νηπιακὴ κατάσταση καὶ ἔπρεπε νὰ ὁλοκληρωθῆ. Γι αὐτὸ κάνουμε λόγο γιὰ φωτισμό, ποὺ εἶχε ὁ Ἀδάμ, ἀλλὰ καὶ θέωση ψυχῆς καὶ σώματος, τὴν ὁποία ἔφερε στὸν κόσμο ὁ Χριστός. Ἡ μετάνοια ἔχει ἐσχατολογικὴ προοπτική. Ὁ ἅγιος Μάξιμος χρησιμοποιεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ ἀρχιτέκτονος, ὁ ὁποῖος σχεδιάζει τὸ σπίτι ὅπως τὸ φαντάζεται ὅτι θὰ εἶναι στὸ μέλλον. Αὐτὸ κάνει καὶ ὁ Χριστιανός. Τὸ μέλλον καθορίζει τὸ παρὸν καὶ αὐτὸ καθορίζει τὴν ζωή του. "Ἡμῶν γὰρ τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχει" (Φιλιπ. γ', 20). "Τὰ ἄνω ζητεῖτε, οὐ ὁ Χριστὸς ἐστιν ἐν δεξιὰ τοῦ Θεοῦ καθήμενος, τὰ ἄνω φρονεῖτε, μὴ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς" (Κόλ. γ', 1-2). Τὰ ὅσα θὰ κάνη ὁ Θεὸς κατὰ τὴν Δευτέρα Τοῦ Παρουσία θὰ εἶναι μεγαλύτερα καὶ λαμπρότερα ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ ἔκανε στὸ παρελθόν. Ἄλλωστε αὐτὸ τὸ ἔσχατο πραγματοποιήθηκε στὴν ἱστορία. Τὸ ἔσχατο εἶναι αὐτὸς ὁ Ἰδιος ὁ Χριστός, τὸ πρωτότυπο τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου ποὺ σαρκώθηκε καὶ ὡς μαγνήτης τραβάει ὅσα ἔχουν ἐλκτικότητα.

Γενικά, πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι, στὴν ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία συνδέονται στενὰ ἡ ἀνθρωπολογία, ἡ χριστολογία, ἡ ἐκκλησιολογία, ἡ ἐσχατολογία. Αὐτὰ εἶναι τὰ πραγματικὰ πλαίσια θεραπείας καὶ σωτηρίας. Ἡ θεραπεία ταυτίζεται μὲ τὴν σωτηρία, τὴν ἐν-Χρίστωσῃ, τὴν θέωση.

3. Μερικὰ ἐνδεικτικὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκλησίας εἶχαν λάβει τὴν ἀποκαλυπτικὴ παράδοση, ἦταν συνεχιστὲς τῶν Ἀποστόλων μὲ τὴν ἀναστάσιμη ἐμπειρία καὶ τὴν ἀποστολή τους ἀπὸ τὸν Ἰδιο τὸν Χριστὸ καὶ ἑπομένως κινοῦνται μέσα στὴν ἴδια προοπτικὴ τῶν Προφητῶν καὶ τῶν Ἀποστόλων. Κυρίως, ἐκεῖνο ποὺ πρέπει νὰ σημειωθῇ στὸ σημεῖο αὐτὸ εἶναι ὅτι, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας χρησιμοποίησαν τὴν ἴδια μέθοδο γνώσεως καὶ κοινωνίας μὲ τὸν Θεό. Ἐπειδὴ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐκθέσουμε πολλὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων, ἀναγκαστικὰ θὰ περιορισθοῦμε σὲ μερικὰ ἀπὸ αὐτά, ποὺ εἶναι ὄντως χαρακτηριστικὰ καὶ ἐκφραστικὰ τῆς ὅλης πατερικῆς σκέψεως καὶ ζωῆς στὸ θέμα ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ. Κυρίως, θὰ ἀναφερθοῦμε στὸν ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης, τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ καὶ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητή.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, μὲ τὸ καταπληκτικὸ καὶ καθοριστικὸ γιὰ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία καὶ πνευματικότητα βιβλίο τοῦ "Εἰς τὸν βίον τοῦ Μωϋσέως", ἐκθέτει τὴν πορεία τοῦ ἰσραηλιτικοῦ λαοῦ ἀλλὰ καὶ κάθε Χριστιανοῦ ἀπὸ τὴν γῆ τῆς δουλείας στὴν γῆ τῆς ἐλευθερίας, κυρίως ὅμως παρουσιάζει μὲ τρόπο θεολογικὸ καὶ αὐθεντικό, ἐντεταγμένος μέσα στὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, τὸν Μωϋσὴ ὡς πρότυπο ἀκριβοῦς θεολόγου καὶ αὐθεντικοῦ ποιμένος τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ τοῦ κάθε πιστοῦ. Στὴν πραγματικότητα, στὸ βιβλίο αὐτὸ ἐκτίθεται ὅλη ἡ μέθοδος τῆς Ἐκκλησίας ποὺ λέγεται νηπτική - ἡσυχαστικὴ καὶ συνίσταται στὴν κάθαρση τῆς καρδιᾶς, τὸν φωτισμὸ τοῦ νοῦ καὶ τὴν θέωση τοῦ ἀνθρώπου.

Ἐπανειλημμένως, ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, κάνει λόγο γιὰ τὸν αἰγυπτιώδη βίο ποὺ πρέπει νὰ ἀπαρνηθοῦμε καὶ νὰ νεκρώσουμε. Ἡ ἀπελευθέρωση αὐτὴ γίνεται μὲ ἐπανειλημμένες καθάρσεις, ποὺ ἐπιτυγχάνονται μὲ τοὺς πειρασμοὺς καὶ τὶς θαυματουργικὲς ἐπεμβάσεις τοῦ Θεοῦ. Βεβαίως, ἀναγκαῖα στὴν πορεία αὐτὴ εἶναι ἡ παρουσία τοῦ θεόπτου ὁδηγοῦ, θεολόγου, ποὺ θὰ διακρίνη μεταξὺ πλάνης καὶ ἀληθείας καὶ θὰ ὑποδεικνύη τὸν ἀληθινὸ δρόμο πρὸς τὴν γῆ τῆς ἐλευθερίας, ποὺ εἶναι ἡ κοινωνία καὶ ἡ ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό. Ἀναλύοντας ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης τὸ μυστήριο τῆς θεοφανείας ποὺ γνώρισε ὁ Μωϋσὴς στὴν βάτο, ἀλλὰ καὶ τὴν εἴσοδο τοῦ Μωϋσέως στὸν γνόφο, κάνει λόγο γιὰ τὴν κάθαρση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ ὅλα ἐκεῖνα ποὺ φέρνουν οἱ αἰσθήσεις καὶ ἡ λογική, γιὰ τὴν ἀπαλλαγὴ τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τοὺς δερμάτινους χιτῶνες, ποὺ εἶναι χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τῶν ζώων, καὶ τὴν εἴσοδο στὸν γνόφο τῆς ἀγνωσίας ποὺ εἶναι ὁ φωτισμὸς τοῦ νοῦ καὶ ἡ θέα τοῦ Θεοῦ. Μόνον ὅταν ὁ Μωϋσὴς καθάρισε τὴν ἀκοὴ τῆς ψυχῆς του ἄκουσε τὸν ἦχο, δηλαδὴ τὴν γνώση τῆς θείας ἐνεργείας, ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴν θεωρία τῶν ὄντων καὶ στὴν συνέχεια εἰσῆλθε στὸν γνόφο, ὅπου βρίσκεται ὁ Θεός.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ μεγάλος αὐτὸς ἡσυχαστὴς Πατέρας, ποὺ ἀνέδειξε μὲ ἐνάργεια τὴν βαθύτερη θεολογία τοῦ ἡσυχασμοῦ, τὸν ὁποῖο ἐξασκοῦσαν μερικοὶ μοναχοὶ στὴν ἐποχή του, μὲ ἐκπληκτικὸ τρόπο στὰ κείμενά του, παρουσίασε τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θεραπεύεται ὁ ἄνθρωπος καὶ ἀποκτᾶ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ. Ἐντεταγμένος ὀργανικὰ μέσα στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση σὲ ὅλα τὰ ἔργα του, ἀνάλογα μὲ τὸ τί ἤθελε κάθε φορὰ νὰ ὑπογραμμίση, τόνισε τὴν σημασία ποὺ ἔχει γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ὁ συνδυασμὸς μεταξὺ τῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς ὀρθοδόξου ἀσκήσεως. Ἐπειδὴ στὶς ἡμέρες του ἀμφισβητεῖτο ἡ ἀσκητικὴ ἡσυχαστικὴ μέθοδος, γι αὐτὸ ἔδωσε μεγαλύτερη βαρύτητα στὸ θέμα αὐτό, καὶ φανέρωσε μὲ ἐνάργεια ὅτι, ἡ γνώση καὶ ἡ κοινωνία τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό, ποὺ ἐπιτυγχάνεται μὲ τὰ μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, προϋποθέτουν ἀπαραίτητα τὴν μέθοδο τῆς ἡσυχαστικῆς - νηπτικὴς παραδόσεως.

Εἶναι χαρακτηριστικὴ μιὰ ὁμιλία ποὺ ἔκανε στὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου, στὴν ὁποία ὁμιλία παρουσιάζει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θεραπεύθηκε ἡ Παναγία στὰ ἅγια τῶν ἁγίων, ἀπέκτησε κοινωνία μὲ τὸν Θεὸ διὰ τῆς "καθ ἡσυχίαν ἀγωγῆς" καὶ ἔφθασε στὸ σημεῖο νὰ γίνη ἡ μητέρα τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ. Στὴν ἀρχὴ τῆς ὁμιλίας του κάνει λόγο γιὰ τὸ τί εἶναι ἡ ὀρθόδοξη ἡσυχία. Ὁρίζοντας τὴν ἡσυχία λέγει ὅτι, αὐτὴ εἶναι ἡ ἐγκατάλειψη "πᾶν ὅ,τι τῶν αἰσθητῶν μετὰ τῆς αἰσθήσεως", ἡ ὑπέρβαση τῶν "λογισμῶν καὶ συλλογισμῶν καὶ γνώσεως πάσης καὶ τῆς διανοίας αὐτῆς", ἡ ἐν συνεχείᾳ ἀπόκτηση τῆς κατ αἴσθηση νοερᾶς ἐνέργειας καὶ κατόπιν ἡ βίωση τῆς ἄγνοιας, ποὺ εἶναι ὑπερτέρα τῆς ἀνθρωπίνης γνώσεως. Αὐτή, βέβαια, ἡ ἄγνοια εἶναι ἡ θετικὴ γνώση τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ λέγεται ἄγνοια, γιατί διαφέρει σαφῶς ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη γνώση. Ἔχοντας ὁ ἴδιος αὐτὴν τὴν ὑπαρξιακὴ γνώση, ἀναλύει διεξοδικῶς ὅτι, στὸν ἄνθρωπο ποὺ εἶναι περίληψη ὅλου τοῦ κόσμου ἑνώθηκε ὁ νοὺς καὶ ἡ αἴσθηση. Μεταξὺ δέ του νοὸς καὶ τῆς αἰσθήσεως ὑπάρχει ἡ φαντασία, ἡ δόξα καὶ ἡ διάνοια. Ὅμως ἡ φαντασία, ἡ δόξα καὶ ἡ διάνοια, συνδέονται στενώτατα μὲ τὴν αἴσθηση, ἡ ὁποία δὲν μπορεῖ νὰ φθάση στὴν γνώση τοῦ Θεοῦ. Ἀκριβῶς γι αὐτὸν τὸν λόγο πρέπει, ὅ,τι συνδέεται μὲ τὴν αἴσθηση, δηλαδὴ ἡ φαντασία, ἡ δόξα καὶ ἡ διάνοια, νὰ νεκρωθοῦν πρὸς καιρόν, προκειμένου νὰ ἐνεργοποιηθῇ ὁ νούς, ποὺ εἶναι ὁ μόνος κατάλληλος γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς θεοκοινωνίας. Ὅταν ὁ νοὺς ἐλευθερωθῇ ἀπὸ τὴν φορά του πρὸς τὰ κάτω, τότε "γίνεται καὶ τῆς κρείττονος καὶ ὑψηλοτέρας ἐνεργείας".

Αὐτὴν τὴν μέθοδο θεραπείας γιὰ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ, ὄχι μόνον τὴν ἔζησε ἡ Παναγία, ἀλλὰ καὶ ὅλοι οἱ ἅγιοι, καὶ αὐτὸς ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Μάλιστα, ἀπὸ τὸν τρόπο ποὺ τὴν περιγράφει, δείχνει καθαρὰ ὅτι εἶχε προσωπικὴ γνώση καὶ ἐμπειρία αὐτῆς τῆς μεθόδου θεραπείας. Ἀλλὰ καὶ ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς στὰ κείμενά του ἀναφέρεται διεξοδικὰ στὴν μέθοδο αὐτή, ποὺ συνίσταται, ὅπως τὴν χαρακτηρίζει, στὴν πρακτικὴ φιλοσοφία "ὑπέρβαση ἡδονῆς καὶ ὀδύνης", τὴν φυσικὴ θεωρία "ὑπέρβαση τῆς λήθης καὶ τῆς ἄγνοιας" καὶ τὴν μυστικὴ θεολογία "ἀποβολὴ καὶ αὐτῆς τῆς φαντασίας τῶν αἰσθητῶν πραγμάτων". Εἶναι χαρακτηριστικὰ τὰ κεφάλαια περὶ τῆς ἀγάπης τοῦ ἁγίου Μαξίμου, ποὺ δείχνουν αὐτὴν τὴν κατεύθυνση. Στὰ κεφάλαια αὐτὰ κάνει λόγο γιὰ τὴν ἀγάπη, ποὺ πρέπει νὰ ἔχη ὁ ἄνθρωπος πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὸν συνάνθρωπό του, ἀλλὰ ταυτόχρονα κάνει περισσότερο λόγο γιὰ τό, πῶς ὁ ἄνθρωπος θεραπεύεται ἐσωτερικὰ γιὰ νὰ φθάση ἀπὸ τὴν ἰδιοτελῆ στὴν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη, ἀπὸ τὴν φιλαυτία στὴν πραγματικὴ φιλοθεΐα καὶ φιλανθρωπία. Διότι ὅπου ὑπάρχει ἰδιοτέλεια καὶ φιλαυτία, δὲν μπορεῖ νὰ ἐπικρατήση ἡ πραγματικὴ καὶ ἀνιδιοτελὴς ἀγάπη.

Γιὰ παράδειγμα, σ ἕνα κείμενό του κάνει λόγο γιὰ τὴν γνήσια ἀγάπη πρὸς τὸν Θεό, ποὺ τὴν συνδέει μὲ τὴν ἀπερίσπαστη προσευχή. "Ὁ γνησίως τὸν Θεὸν ἀγαπῶν, οὗτος καὶ ἀπερισπάστως προσεύχεται", πρᾶγμα ποὺ σημαίνει ὅτι ἐκεῖνος ποὺ δὲν προσεύχεται ἀπερίσπαστα, δὲν ἀγαπᾶ γνησίως τὸν Θεό. Ἀλλὰ ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ προσευχηθῇ κανεὶς ἀπερίσπαστα, ὅταν ἔχη τὸν νοῦ του προσηλωμένο σὲ κάτι ἐπίγειο. Φυσικὰ ἐδῶ δὲν κάνει λόγο γιὰ τὴν λογική, ποὺ εἶναι ἀναγκασμένη νὰ σκέπτεται μὲ τὰ στοιχεῖα τοῦ περιβάλλοντος κόσμου, ἀλλὰ γιὰ τὸν νοῦ ποὺ εἶναι ὁ ὀφθαλμὸς τῆς ψυχῆς. Στὴν συνέχεια ἀναφέρει ὅτι, ὅταν ὁ νοὺς ἐγχρονίζη σὲ κάποιο αἰσθητό, τότε ἀναπτύσσεται τὸ πάθος μὲ αὐτό, ἤτοι ἡ ἐπιθυμία, ἡ λύπη, ἡ ὀργή, ἡ μνησικακία. Τὰ πάθη ὑποδουλώνουν τὸν νοῦ καὶ τὸν κρατοῦν δέσμιο στὰ ὑλικὰ πράγματα. Στὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ αὐτὰ ἔχει μεγάλη σημασία ὄχι μόνον ἡ πρακτικὴ μέθοδος, ἀλλὰ καὶ ἡ θεωρητικὴ ἐργασία, ποὺ εἶναι ἡ προσευχὴ καὶ ἡ καθαρότητα τοῦ νοός. Δι αὐτῆς τῆς μεθόδου ὁ νοὺς ἐλευθερώνεται ἀπὸ τὴν ὑποδούλωση στὰ αἰσθητὰ διὰ τῶν παθῶν καὶ ἀγαπᾶ γνησίως τὸν Θεὸ καὶ τοὺς ἀνθρώπους.

Καὶ τὰ τρία αὐτὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἤτοι τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, ὑποδεικνύουν τὴν μέθοδο θεραπείας ὅπως διαφυλάσσεται μέσα στὴν Ἐκκλησία, διὰ τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος δὲν ζῇ σ ἕνα ἰδεαλιστικὸ τόπο καὶ τρόπο, ἀλλὰ ἀπαλλάσσεται ἀπὸ τὴν ὑποδούλωση στὰ αἰσθητά, ἐλευθερώνεται ψυχικὰ καὶ σωματικὰ ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ περιβάλλοντος, ἐλευθερώνεται ἀπὸ τὴν δυναστεία τῶν αἰσθήσεων καὶ τῶν αἰσθητῶν, ὁπότε βλέπει τοὺς λόγους τῶν ὄντων σὲ ὅλη τὴν κτίση, χαίρεται τὴν δημιουργία τοῦ Θεοῦ, ἀγαπᾶ γνήσια τὸν Θεό, τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴν κτίση, ὁπότε εἶναι ὁ πιὸ φυσικὸς ἄνθρωπος, ὅπως δημιουργήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ ὅπως ἀναδημιουργήθηκε ἀπὸ τὸν ἐνανθρωπήσαντα Λόγο τοῦ Θεοῦ, καὶ κατ αὐτὸν τὸν τρόπο ζῇ μιὰ ἐσχατολογικὴ ζωή.

4. Ἐνας σύγχρονος θεραπευμένος ἄνθρωπος

Ἡ πατερικὴ παράδοση δὲν περατώθηκε σὲ μιὰ χρονικὴ περίοδο καὶ ἑπομένως ἔπαυσε νὰ ὑπάρχη, ἀλλὰ ἐξακολουθῆ νὰ εἶναι ζωντανὴ μέχρι τὶς ἡμέρες μας. Καὶ αὐτὸ εἶναι φυσικό, ἀφοῦ ὑπάρχει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ποὺ εἶναι τὸ Σῶμα τοῦ ἀναστάντος Χριστοῦ, ἀφοῦ λειτουργοῦν τὰ μυστήρια, ἐξαιρέτως δὲ τὸ μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας ποὺ εἶναι τὸ κέντρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς καί, βεβαίως, ἐξακολουθεῖ νὰ ὑπάρχη ὁλόκληρη ἡ νηπτική - ἡσυχαστικὴ μέθοδος διὰ τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος μετέχει τῶν ἁγίων Μυστηρίων. Ἀκριβῶς, γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν στὴν συνέχεια θὰ ἐντοπιστοῦν μερικὰ σημεῖα ἀπὸ τοὺς λόγους καὶ τὴν ζωὴ ἑνὸς συγχρόνου θεραπευμένου ἀνθρώπου, ποὺ εἶναι ὄντως ἐκφραστὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πατερικῆς Παραδόσεως καὶ ὁ ὁποῖος ἔζησε τὴν ἡσυχαστικὴ μέθοδο τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως φαίνεται στὴν διδασκαλία του ποὺ τελευταία εἶδε το φῶς τῆς δημοσιότητος. Πρόκειται γιὰ τὸν ἀείμνηστο π. Πορφύριο ποὺ πολλοὶ ἀπὸ μᾶς τὸν εἴδαμε καὶ τὸν ἀκούσαμε νὰ μᾶς ἀπευθύνη "ρήματα ζωῆς αἰωνίου".

Κρίνεται ἀπαραίτητο τὸ κεφάλαιο αὐτό, διότι ἔτσι θὰ παρουσιασθῇ ἡ ἀλήθεια ὅτι ἡ ὀρθόδοξη νηπτικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας ἔχει πράγματι θεραπευτικὰ ἀποτελέσματα καὶ στὴν ἐποχή μας. Καὶ εἶναι γνωστὸν ὅτι ἀπὸ τὰ ἀποτελέσματα κρίνεται κάθε θεωρία. Ὁ Γέροντας Πορφύριος κινήθηκε μέσα σὲ μιὰ διαχρονικὴ ἐκκλησιαστικὴ παράδοση, ἡ ὁποία ἀνέδειξε Προφήτας, Ἀποστόλους, Μάρτυρας, Ὁσίους, Ἀσκητὰς καὶ γενικὰ Ἁγίους, οἱ ὁποῖοι ἀποκατέστησαν τὶς σχέσεις τους μὲ τὸν Θεό, τὸν ἑαυτό τους, τοὺς συνανθρώπους τους καὶ τὸ περιβάλλον. Ὁλοι αὐτοὶ οἱ ἅγιοι, ἑνωθέντες μὲ τὸν Θεάνθρωπο Χριστό, βίωσαν στὴν ζωή τους τὴν κατάσταση τοῦ Ἀδὰμ πρὸ τῆς πτώσεως καὶ τὴν ἐσχατολογικὴ ζωὴ τῶν ἀναγεννημένων ἀνθρώπων, δηλαδὴ ὑπερέβησαν τὸν θάνατο στὰ ὅρια τῆς προσωπικῆς τους ζωῆς, μὲ ὅ,τι αὐτὸ συνεπάγεται.

Στὸ βιβλίο "Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Βίος καὶ Λόγοι" παρουσιάζονται ἀπομαγνητοφωνημένα λόγια τοῦ ἁγίου Γέροντος, φαίνεται ἡ ἐσωτερική του ἐλευθερία ἀλλὰ καὶ ἡ καθαρότατη ἀγάπη του ποὺ ἦταν ἀποτέλεσμα καθάρσεως τῆς καρδιᾶς τοῦ ἀπὸ τὰ πάθη, καὶ τοῦ φωτισμοῦ του νοός, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ τῆς θεώσεώς του. Ἀκριβῶς γιὰ τὸ ὅτι ἀπέκτησε αὐτὴν τὴν ἐσωτερικὴ ἐλευθερία, ἀλλὰ καὶ τὴν καθαρότατη ἀγάπη, προσήγγιζε τὸν Θεό, τὸν κόσμο καὶ τὴν κτίση μὲ ἕνα αὐθεντικὸ φυσικὸ τρόπο, ποὺ μᾶς θυμίζει τὴν ζωὴ τοῦ Ἀδὰμ πρὸ τῆς παρακοῆς, ἀλλὰ καὶ τὴν ζωὴ τῶν δικαίων στὴν ἐσχατολογικὴ κατάσταση. Ὀλα αὐτά, βέβαια, ξεκίνησαν ἀπὸ τὴν μεταμόρφωση τῆς ὑπάρξεώς του, ἀπὸ τὴν προσευχὴ καὶ τὴν θέα τοῦ ἀκτίστου Φωτός, ὅπως τὸ λέγει καθαρὰ σὲ πολλὰ σημεῖα τῶν λόγων του. Θὰ δοῦμε μερικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁμιλεῖ γιὰ τὸν Θεό, τοὺς ἀνθρώπους καὶ τὴν κτίση.

Ὁ Γέροντας Πορφύριος ἔτρεφε μιὰ καθαρὴ ἀγάπη πρὸς τὸν Θεό, τὸν ὁποῖο δὲν ἔβλεπε μέσα σὲ συμφεροντολογικὲς ἐμπαθεῖς καταστάσεις, ἀλλὰ στὴν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη. Ἡ στάση του πρὸς τὸν Θεὸ ἦταν θετική. Ἐλεγε: "ἡ σχέση μὲ τὸν Χριστὸ εἶναι ἀγάπη, εἶναι ἔρωτας, εἶναι ἐνθουσιασμός, εἶναι λαχτάρα τοῦ θείου". Ζοῦσε μέσα στὸ κέντρο τῆς Ἀθήνας, στὴν Ὁμόνοια, μὲ αὐτὴν τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Ἀμα ἀγαπάεις, ζεῖς στὴν Ὁμόνοια καὶ δὲν ξέρεις ὅτι βρίσκεσαι στὴν Ὁμόνοια. Οὔτε αὐτοκίνητα βλέπεις, οὔτε κόσμο βλέπεις, οὔτε τίποτε. Εἶσαι μέσα σου μὲ τὸ πρόσωπο ποὺ ἀγαπάεις... Σκεφθεῖτε αὐτὸ τὸ πρόσωπο ποὺ ἀγαπᾶτε νὰ εἶναι ὁ Χριστός". Ὀταν μπεῖ ὁ Χριστὸς στὴν καρδιά, τὰ πάθη ἐξαφανίζονται. Δὲν μπορεῖς οὔτε νὰ βρίσεις, οὔτε νὰ μισήσεις, οὔτε νὰ ἐκδικηθεῖς, οὔτε, οὔτε, οὔτε, οὔτε... Ποῦ νὰ βρεθοῦν τὰ μίση, οἱ ἀντιπάθειες, οἱ κατακρίσεις, οἱ ἐγωϊσμοί, τὰ ἄγχη, οἱ καταθλίψεις. Κυριαρχεῖ ὁ Χριστός". Ὀλη τὴν πνευματικὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου τὴν στηρίζει στὸ θετικὸ σημεῖο, στὴν ἀγάπη πρὸς τὸν Χριστὸ καὶ ὄχι ἁπλῶς στὸ ἀρνητικό. Λέγει: "Δὲν χρειάζεται, λοιπόν, νὰ ἀσχολεῖσθε μὲ τ ἀγκάθια. Μὴν καταπιάνεστε μὲ τὴν ἐκδίωξη τοῦ κακοῦ... Δὲν γίνεστε ἅγιοι κυνηγῶντας τὸ κακό. Ἀφῆστε τὸ κακό. Νὰ κοιτάζετε πρὸς τὸν Χριστὸ κι Αὐτὸς θὰ σᾶς σώσει". Ὀλη ἡ δύναμή σας νὰ στρέφεται στὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, στὴ λατρεία Τοῦ, στὴν προσκόλληση σ Αὐτόν. Ἐτσι ἡ ἀπαλλαγὴ ἀπ τὸ κακὸ καὶ τὶς ἀδυναμίες θὰ γίνεται μυστικά, χωρὶς νὰ παίρνετε εἴδηση, χωρὶς κόπο. Αὐτὴν τὴν προσπάθεια κάνω κι ἐγώ. Βρῆκα ὅτι εἶναι ὁ καλύτερος τρόπος ἁγιασμοῦ, "ἀναίμακτος". Καλύτερα, δηλαδή, νὰ ρίχνομαι στὴν ἀγάπη, μελετῶντας τοὺς κανόνες, τὰ τροπάρια, τοὺς ψαλμούς. Αὐτὴ ἡ μελέτη κι ἐντρύφηση, χωρὶς νὰ τὸ καταλάβω, πηγαίνει τὸ νοῦ μου πρὸς τὸν Χριστὸ καὶ γλυκαίνει τὴν καρδιά μου. Συγχρόνως εὔχομαι, ἀνοίγοντας τὰ χέρια μὲ λαχτάρα, μὲ ἀγάπη, μὲ χαρὰ καὶ ὁ Κύριος μὲ ἀνεβάζει στὴν ἀγάπη Τοῦ. Αὐτὸς εἶναι ὁ σκοπός μας, νὰ φτάσουμε ἐκεῖ. Τί λέτε, αὐτὸς ὁ δρόμος δὲν εἶναι "ἀναίμακτος";.

Ἐδῶ φαίνεται καθαρὰ πῶς ὁ π. Πορφύριος μὲ τὴν ἀγάπη πρὸς τὸν Θεὸ θεράπευε τὴν ψυχή του, προσανατολίζοντάς την πρὸς τὸν Θεό. Ἐτσι ἡ ἀγάπη στὸν Θεό, ἡ ὁποία μεταμορφώνει ὅλες τὶς ψυχικὲς δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι μιὰ θεραπεία "ἀναίμακτος". Ἀκόμη ὁ Γέροντας πλησίαζε τοὺς ἀνθρώπους μὲ πνεῦμα ἐλευθερίας, ἀλλὰ καὶ ἀγάπης, ἀφοῦ σὲ κάθε ἄνθρωπο ἔβλεπε τὴν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Δὲν τὸν ἐνδιέφερε ἡ διαφορὰ τοῦ φύλου, ἀλλὰ τὸ πρόσωπο τοῦ ἀνθρώπου ὡς κτισθέντος κατ εἰκόνα καὶ καθ ὁμοίωση Θεοῦ. Ἐκεῖνος ποὺ ἀγαπᾶ τὸν Χριστὸ ἔχει μιὰ ἀνοικτὴ καρδιὰ καὶ ἀγαπᾶ ὅ,τι ἀγαπᾶ ὁ ἀγαπημένος, ὁ Χριστός. Καὶ αὐτὴ ἡ ἀγάπη ἦταν ἀνιδιοτελής, καθαρὴ ἀγάπη. Γράφει ὁ ἴδιος γιὰ τὴν περίπτωση αὐτή: " Ὁλους τοὺς ἀγαποῦσα, γιὰ ὅλους πονοῦσα, ὅλα μὲ συγκινοῦσαν. Αὐτό μου τὸ εἶχε δώσει ἡ θεία χάρις. Ἐβλεπα τὶς νοσοκόμες μὲ τὶς λευκές τους στολές, σὰ λευκοφορεμένους ἀγγέλους νὰ κατεβαίνουν στὴν Ἐκκλησία καὶ δάκρυζα ποὺ τὶς ἔβλεπα. Πολὺ τὶς ἀγαποῦσα τὶς ἀδελφὲς νοσοκόμες. Καὶ σκεφτόμουν, ὅταν ἔβλεπα ἀδελφὴ μὲ στολή, ὅτι εἶναι ἀδελφὴ τοῦ ἐλέους, εἶναι ἀδελφὴ τῆς ἀγάπης, ποὺ πάει νὰ λειτουργήσει στὸ ναὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ στὸ νοσοκομεῖο, νὰ ὑπηρετήσει τους ἀσθενεῖς, τοὺς ἀδελφούς. Ὁ ἄγγελος, ὁ λευκὸς ἄγγελος. Πόσα πράγματα ἀφήνουμε ἀπαρατήρητα! Ὀταν πάλι ἔβλεπα μιὰ μάνα νὰ βυζαίνει τὸ μωρό της, συγκινιόμουν. Ὀταν ἔβλεπα μιὰ γυναῖκα ἔγκυο, δάκρυζα. Ἐβλεπα τὶς δασκάλες ποὺ πήγαιναν τὰ παιδιὰ στὴν Ἐκκλησία καὶ δάκρυζα γιὰ τὸ ἔργο τῆς ἀγάπης".

Αἰσθανόταν τρυφερότητα καὶ στοὺς γυμνιστές. Γι αὐτὸ ἔλεγε: " Ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν Χριστὸ δὲν ἔχει ὅρια, τὸ ἴδιο καὶ ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν πλησίον. Νὰ ἐκτείνεται παντοῦ, στὰ πέρατα τῆς γῆς. Παντοῦ, σ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. Ἐγὼ ἤθελα νὰ πάω νὰ ζήσω μαζὶ μὲ τοὺς χίπηδες στὰ Μάταλα χωρίς, βέβαια, ἁμαρτίες, γιὰ νὰ τοὺς δείξω τὴν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, πόσο εἶναι μεγάλη καὶ πῶς μπορεῖ νὰ τοὺς ἀλλάξει, νὰ τοὺς μεταμορφώσει. Ἡ ἀγάπη εἶναι πάνω ἀπ ὅλα".Μὲ αὐτὴν τὴν τρυφερότητα καὶ τὴν ἀγάπη ἐξομολογοῦσε τοὺς ἀνθρώπους. Ὁ ἴδιος διηγεῖται: " Ἀφηνα τὸν ἐξομολογούμενο νὰ πῇ ὅ,τι ἤθελε ἐπὶ πολλὴ ὥρα καὶ στὸ τέλος ἔλεγα κι ἐγὼ κάτι. Τὴν ὥρα ποὺ ἐκεῖνος ἔλεγε πολλὰ κι ὄχι μόνο προσωπικά του, ἐγὼ "ἔβλεπα" τί ψυχὴ εἶναι αὐτή. Ἀπ ὅλη του τὴ στάση καταλάβαινα τὴν κατάστασή του καὶ στὸ τέλος του ἔλεγα κάτι, γιὰ νὰ τὸν ὠφελήσω. Κι ἐκεῖνα ἀκόμη ποὺ δὲν ἦταν προσωπικά του, εἴχανε κι αὐτὰ κάποια σχέση μ ἐκεῖνον, μὲ τὴν ψυχική του ὑπόσταση. Κι ὅλοι μ ἀγαποῦσαν, ἐπειδὴ δὲν τοὺς μιλοῦσα καὶ λέγανε ἐλεύθερα ὅ,τι θέλανε. Κι ἂν ἐρχόταν καὶ κανεὶς ποὺ δὲν εἶχε σχέση μὲ τὴ θρησκεία ἢ μοῦ ἔλεγε κανένα παράπτωμα λίγο πιὸ σοβαρό, δὲν τοῦ τόνιζα πολὺ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα. Ὀταν κάνεις τὸν ἄνθρωπο νὰ τὸ αἰσθανθεῖ πολὺ τὸ παράπτωμα, τοῦ ἔρχεται μιὰ ἀντίδραση, γιὰ νὰ μὴν μπορεῖ νὰ τὸ κόψει μετά. Κι ἔλεγα στὸ τέλος τῆς ἐξομολογήσεως κάτι σχετικὸ μὲ τὸ σοβαρὸ παράπτωμά του, γιὰ τὸ ὁποῖο κι αὐτὸς εἶχε πείσει τὸν ἑαυτό του νὰ τὸ πεῖ. Ἐτσι κι ἐγὼ δὲν ἀδιαφοροῦσα τελείως, ἀλλ οὔτε καὶ τὸ τόνιζα. Ἀνάλογα. Μπορεῖ καὶ ν ἀδιαφοροῦσα".

Ἐπὶ πλέον καὶ τὴν κτίση ἔβλεπε ὡς δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ μὲ τὴν καθαρότητα ποὺ εἶχε καὶ τὸν φωτισμὸ τοῦ νοὸς τοῦ ἔβλεπε μέσα στὴν κτίση, ἀκόμη καὶ στὰ ἄγρια ζῶα, τοὺς λόγους τῶν ὄντων. Ὑπάρχουν πολλοὶ λόγοι τοῦ Γέροντος Πορφυρίου, στοὺς ὁποίους φαίνεται αὐτὴ ἡ ἀγάπη του πρὸς τὴν κτίση, τὸ ἀηδονάκι ἀπὸ τὸ ὁποῖο διδασκόταν τὴν ἡσυχία καὶ τὴν ταπείνωση, τὰ δενδράκια τὰ ὁποῖα πότιζε, τὸν ἀετὸ ποὺ προσπάθησε νὰ ἐξημερώση μὲ τὴν προσευχὴ κλπ. Ἐλεγε ὅτι "προσευχὴ εἶναι νὰ πλησιάζεις τὸ κάθε πλάσμα τοῦ Θεοῦ μὲ ἀγάπη καὶ νὰ ζεῖς μὲ ὅλα, καὶ μὲ τ ἄγρια ἀκόμη, ἐν ἁρμονίᾳ. Αὐτὸ ἐπιθυμῶ καὶ προσπαθῶ νὰ τὸ ἐφαρμόζω".Ἠταν βασικὴ σκέψη τοῦ Γέροντα, τὴν ὁποία συναντοῦμε σὲ πολλοὺς λόγους του, ὅτι "γιὰ νὰ γίνει κανεὶς χριστιανός, πρέπει νὰ ἔχει ποιητικὴ ψυχή, πρέπει νὰ γίνει ποιητής. "Χοντρὲς" ψυχὲς κοντὰ Τοῦ ὁ Χριστὸς δὲν θέλει. Ὁ χριστιανός, ἔστω καὶ μόνο ὅταν ἀγαπάει, εἶναι ποιητής, εἶναι μὲς στὴν ποίηση". Στὴν συνέχεια λέγει: "Νὰ ἐκμεταλλεύεσθε τὶς ὡραῖες στιγμές. Οἱ ὡραῖες στιγμὲς προδιαθέτουν τὴν ψυχὴ σὲ προσευχή, τὴν καθιστοῦν λεπτή, εὐγενική, ποιητική. Ξυπνῆστε τὸ πρωὶ νὰ δεῖτε τὸ βασιλιᾶ ἥλιο νὰ βγαίνει ὁλοπόρφυρος ἀπ τὸ πέλαγος. Ὀταν σᾶς ἐνθουσιάζει ἕνα ὡραῖο τοπίο, ἕνα ἐκκλησάκι, κάτι ὡραῖο, νὰ μὴ μένετε ἐκεῖ, νὰ πηγαίνετε πέραν αὐτοῦ, νὰ προχωρεῖτε σὲ δοξολογία γιὰ ὅλα τὰ ὡραῖα, γιὰ νὰ ζεῖτε τον μόνον Ὡραῖον. Ὀλα εἶναι ἅγια, καὶ ἡ θάλασσα καὶ τὸ μπάνιο καὶ τὸ φαγητό. Ὀλα νὰ τὰ χαίρεστε· ὅλα μᾶς πλουτίζουν, ὅλα μᾶς ὁδηγοῦν στὴν μεγάλη Ἀγάπη, ὅλα μᾶς ὁδηγοῦν στὸν Χριστό".

Ἡ φύση εἶναι τὸ μυστικὸ εὐαγγέλιο γι αὐτὸν ποὺ ἔχει τὴν θεία Χάρη μέσα του: "Νὰ ζεῖτε μέσα σὲ ὅλα, στὴ φύση, στὰ πάντα. Ἡ φύση εἶναι τὸ μυστικὸ Εὐαγγέλιο. Ὀταν, ὅμως, δὲν ἔχει κανεὶς ἐσωτερικὴ χάρι, δὲν τὸν ὠφελεῖ ἡ φύση. Ἡ φύση μας ξυπνάει, ἀλλὰ δὲν μπορεῖ νὰ μᾶς πάει στὸν Παράδεισο". Μὲ πόση τρυφερότητα μιλάει γιὰ τὸ ἀηδονάκι ποὺ κελαδάει. Α, τί νὰ σᾶς πῶ! Αὐτὸ τὸ ἔζησα, ὅταν μὲ ἐπισκέφθηκε ἡ θεία χάρις στὸ Ἁγιον Ὀρος. Θυμᾶμαι τ ἀηδόνι νὰ ξελαρυγγίζεται μὲς στὰ δέντρα μὲ τὰ φτερά του κατὰ πίσω, γιὰ νὰ ἔχει δύναμη. Πῶ, πῶ, πῶ! Νὰ εἶχα ἕνα ποτηράκι μὲ νερό, νὰ τοῦ ἔδινα νὰ πίνει κάθε τόσο, νὰ ξεδιψάει... Γιατί νὰ ξελαρυγγίζεται τ ἀηδόνι, γιατί; Ὀμως κι αὐτό το χαίρεται τὸ κελάηδημά του, τὸ αἰσθάνεται, γι αὐτὸ ξελαρυγγίζεται".Εἶναι καταπληκτικὲς οἱ συμβουλές του γιὰ τὸν πνευματικὸ ἀγῶνα ποὺ κάνουν οἱ Χριστιανοί. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ ἀγωνίζεται "ἁπλά, ἁπαλά, χωρὶς βία(, νὰ μὴν ἀσχολῆται τόσο πολὺ μὲ τὸν διάβολο καὶ τὰ πάθη, ἀλλὰ μὲ τὴν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, νὰ μάθη νὰ ἐξασκῆ τὴν πνευματικὴ ἐργασία "στὰ βάθη τῆς ψυχῆς(, ἡ ὁποία πρέπει "νὰ γίνεται μυστικά, νὰ μὴ γίνεται ἀντιληπτὴ ὄχι μόνο ἀπ τοὺς ἄλλους, ἀλλὰ οὔτε κι ἀπὸ σᾶς τοὺς ἴδιους".

Ἐδινε μεγάλη σημασία στὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου, γιατί χωρὶς αὐτὴν δημιουργοῦνται πολλὰ προβλήματα. Λέγει: " Ὅ,τι κάνεις ἀγγάρια καὶ κλωτσάει ἡ ψυχή σου μέσα σου, βλάπτεσαι. Τὸ ἔχω πεῖ πολλὲς φορὲς αὐτό. Ἐχω δεῖ καὶ μοναχοὺς κι ἀνθρώπους κάθε ἡλικίας νὰ φεύγουν ἐντελῶς ἀπ τὴν Ἐκκλησία κι ἀπ τὸν Θεό, μὴν ἀντέχοντας τὴν ἐσωτερικὴ πίεση ἀλλὰ καὶ τὴν πίεση ἀπὸ ἄλλα πρόσωπα. Ἀπ τὴν πίεση, ὄχι μόνον ἀντιδρᾶ κανεὶς ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ δὲν τὴ θέλει κάν. Δὲν τὸν ἐπηρεάζει θετικά. Δὲν καρποῦται. Τὸ κάνει, πιεστικὰ βέβαια, γιατί τὸ εἶπε ὁ γέροντας, τὸ εἶπε ὁ πνευματικός. Καὶ λέει: "Τώρα πρέπει νὰ πάω, παραδείγματος χάριν, στ ἀπόδειπνο". Ναί, ὅλα γίνονται, ἀλλ ὅταν γίνονται τυπικά, βλάπτουν, δὲν ὠφελοῦν".Ἀκόμη καὶ ὅταν ὁ ἄνθρωπος προσεύχεται, πρέπει νὰ τὸ κάνη ἐλεύθερα, καὶ σὲ σχέση μὲ τὸν Θεό. "Νὰ μὴν ἐκβιάζουμε μὲ τὶς προσευχές μας τὸν Θεό. Νὰ μὴ ζητοῦμε ἀπ τὸν Θεὸ νὰ μᾶς ἀπαλλάξει ἀπὸ κάτι, ἀσθένεια κλπ., ἢ νὰ μᾶς λύσει τὰ προβλήματά μας, ἀλλὰ νὰ ζητοῦμε δύναμη καὶ ἐνίσχυση ἀπὸ Ἐκεῖνον, γιὰ νὰ τὰ ὑπομένουμε. Ὀπως Ἐκεῖνος κρούει μὲ εὐγένεια τὴν πόρτα τῆς ψυχῆς μας, ἔτσι κι ἐμεῖς νὰ ζητοῦμε εὐγενικὰ αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμοῦμε κι ἂν ὁ Κύριος δὲν ἀπαντάει, νὰ σταματᾶμε νὰ τὸ ζητοῦμε".

Ἡ προσευχὴ πρέπει νὰ λέγεται μὲ τρυφερότητα. Ἀξία ἔχει νὰ λὲς τὴν εὐχὴ μὲ τρυφερότητα ψυχῆς, μὲ ἀγάπη, μὲ λαχτάρα, καὶ τότε δὲν θὰ σοῦ φαίνεται κουραστικὴ· ὅπως ὅταν λές, "μητέρα μου... πατέρα μου", καὶ νιώθεις πλήρη ἀνάπαυση".Ἠξερε καλὰ ὁ Γέροντας ὅτι ἡ θρησκεία μπορεῖ νὰ βλάψη τὸν ἄνθρωπο, ὅταν ὁ ἄνθρωπος δὲν τὴν ἀντιμετωπίζη καλά. Ἐλεγε: " Ἡ θρησκεία μας εἶναι ἀγάπη, εἶναι ἔρωτας, εἶναι ἐνθουσιασμός, εἶναι τρέλα, εἶναι λαχτάρα τοῦ θείου. Εἶναι μέσα μᾶς ὃλ αὐτά. Εἶναι ἀπαίτηση τῆς ψυχῆς μας ἡ ἀπόκτησή τους. Γιὰ πολλούς, ὅμως, ἡ θρησκεία εἶναι ἕνας ἀγῶνας, μιὰ ἀγωνία κι ἕνα ἄγχος. Γι αὐτὸ πολλοὺς ἀπ τοὺς "θρήσκους" τοὺς θεωροῦνε δυστυχισμένους, γιατί βλέπουνε σὲ τί χάλια βρίσκονται. Κι ἔτσι εἶναι πράγματι. Γιατί ἂν δὲν καταλάβει κανεὶς τὸ βάθος τῆς θρησκείας καὶ δὲν τὴ ζήσει, ἡ θρησκεία καταντάει ἀρρώστια καὶ μάλιστα φοβερή".

Γενικά, ὁ Γέροντας Πορφύριος, θεραπευμένος ἀπὸ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ διακατεχόταν ἀπὸ μιὰ καρδιακὴ εὐαισθησία εὑρισκόμενος ἀκόμη καὶ στὶς πιὸ δύσκολες συνθῆκες ζωῆς καὶ στὶς πιὸ ἀκραῖες καταστάσεις τοῦ θνητοῦ καὶ παθητοῦ ἀνθρωπίνου σώματος, τῶν δερματίνων χιτώνων τῆς φθορᾶς καὶ τῆς θνητότητος.Πολλὲς φορὲς κάνει λόγο γιὰ τὴν ἀξία τοῦ πόνου ποὺ εἶναι μιὰ ψυχικὴ δύναμη τὴν ὁποία ἔβαλε ὁ Θεός, κάνει λόγο γιὰ τὴν ἀγάπη, τὴν χαρά, τὴν προσευχή, τὴν ὁποία ὅμως ψυχικὴ δύναμη ὁ διάβολος τὴν ὁδηγεῖ πρὸς τὴν κατάθλιψη καὶ βασανίζει τὸν ἄνθρωπο. Διδάσκει δὲ ὅτι θὰ πρέπη αὐτὸν τὸν πόνο νὰ τὸν μετατρέπη σὲ ἀγάπη, πρὸς τὸ καλό. Ὑπέροχες εἶναι οἱ παρατηρήσεις του, γιὰ τὸ πῶς θεραπεύεται ἡ κατάθλιψη μὲ τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν κτίση, τὰ φυτά, τὰ λουλούδια, μὲ τὴν μουσική, ποὺ ὅλα αὐτὰ ἐπιδροῦν ὡς φάρμακα, προπαντὸς ὅμως μὲ τὴν στροφὴ τοῦ ἀνθρώπου στὴν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ.Ἀκόμη ἔδινε σημασία στὴν ἁμαρτία ποὺ εἶναι μιὰ ψυχικὴ ἀρρώστια καὶ ἡ ὁποία μπερδεύει τὸν ἄνθρωπο. Ἡ ἁμαρτία κάνει τὸν ἄνθρωπο πολὺ μπερδεμένο ψυχικά. Τὸ μπέρδεμα δὲν φεύγει μὲ τίποτε. Μόνο μὲ τὸ φῶς τοῦ Χριστοῦ γίνεται τὸ ξεμπέρδεμα".

Ὁ Γέροντας Πορφύριος δὲν ἦταν ἕνας ἄνθρωπος ἀπόκοσμος. Ζοῦσε μέσα στὸν κόσμο, στὸν ὁποῖο καὶ συνεχῶς εἶχε ἐπικοινωνία μὲ τοὺς ἀνθρώπους. Ἠταν ἄνθρωπος φιλάσθενος καὶ κατὰ καιροὺς εἶχε πολλὲς ἀσθένειες ποὺ τὸν ὁδηγοῦσαν πρὸς τὸν θάνατο. Ὀμως καὶ σὲ αὐτὲς τὶς καταστάσεις δὲν τὸν ἐγκατέλειπε ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν Χριστό. Λέγει κάπου: " Ὀταν ἤμουν ἄρρωστος βαριὰ καὶ θὰ ἔφευγα γιὰ τοὺς οὐρανούς, δὲν ἤθελα νὰ σκέφτομαι τὶς ἁμαρτίες μου. Ἠθελα νὰ σκέφτομαι τὴν ἀγάπη τοῦ Κυρίου μου, τοῦ Χριστοῦ μου, καὶ τὴν αἰώνια ζωή. Δὲν ἤθελα νὰ ἔχω φόβο. Ἠθελα νὰ πάω στὸν Κύριο καὶ νὰ σκέφτομαι τὴν ἀγαθότητά Τοῦ, τὴν ἀγάπη Του. Καὶ τώρα, ποὺ πλησιάζει τὸ τέλος τῆς ζωῆς μου, δὲν ἔχω ἄγχος, ἀγωνία, ἀλλὰ σκέφτομαι ὅτι, ὅταν παρουσιαστῶ στὴν Δευτέρα Παρουσία καὶ μοῦ πεῖ ὁ Χριστός: " Ἑταῖρε, πῶς εἰσῆλθες ὦδε, μὴ ἔχων ἔνδυμα γάμου;", θὰ σκύψω τὸ κεφάλι καὶ θὰ πῶ: " Ὅ,τι θέλεις, Κύριέ μου, ὅ,τι θέλει ἡ ἀγάπη Σου. Τὸ ξέρω, δὲν εἶμαι ἄξιος. Στεῖλε μὲ ὅπου θέλει ἡ ἀγάπη Σου. Γιὰ τὴν κόλαση εἶμαι ἄξιος. Καὶ στὴν κόλαση νὰ μὲ βάλεις, ἀρκεῖ νὰ εἶμαι μαζὶ Σου. Ἐνα θέλω, ἕνα ἐπιθυμῶ, ἕνα ζητῶ, νὰ εἶμαι μαζὶ Σου, ὅπου καὶ ὅπως θέλεις Ἐσύ"".

Στὸ βιβλίο αὐτὸ ὑπάρχει ἕνας καταπληκτικὸς λόγος ποὺ ἀναφέρεται στὶς ἀρρώστιες του, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ στὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ποὺ αἰσθανόταν: "Εὐχαριστῶ τὸν Θεό, ποὺ μοῦ ἔδωσε πολλὲς ἀρρώστιες. Πολλὲς φορές του λέω: "Χριστέ μου, ἡ ἀγάπη Σοῦ δὲν ἔχει ὅρια". Τὸ πῶς ζῶ εἶναι ἕνα θαῦμα. Μέσα στὶς ἄλλες μου ἀρρώστιες ἔχω καὶ καρκίνο στὴν ὑπόφυση. Δημιουργήθηκε ἐκεῖ ὄγκος ποὺ μεγαλώνει καὶ πιέζει τὸ ὀπτικὸ νεῦρο. Γι αὐτὸ τώρα πιὰ δὲν βλέπω. Πονάω φοβερά. Προσεύχομαι, ὅμως, σηκώνοντας τὸν Σταυρὸ τοῦ Χριστοῦ μὲ ὑπομονή. Εἴδατε τὴ γλῶσσα μου πῶς εἶναι; Ἐχει μεγαλώσει, δὲν εἶναι ὅπως ἦταν. Εἶναι καὶ αὐτὸ ἀπὸ τὸν καρκίνο ποὺ ἔχω στὸ κεφάλι. Κι ὅσο πάω, θὰ γίνομαι χειρότερα. Θὰ μεγαλώσει κι ἄλλο, θὰ δυσκολεύομαι νὰ μιλήσω. Πονάω πολύ, ὑποφέρω, ἀλλὰ εἶναι πολὺ ὡραία ἡ ἀρρώστια μου. Τὴν αἰσθάνομαι ὡς ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ. Κατανύγομαι κι εὐχαριστῶ τὸν Θεό. Εἶναι γιὰ τὶς ἁμαρτίες μου. Εἶμαι ἁμαρτωλὸς καὶ προσπαθεῖ ὁ Θεὸς νὰ μὲ ἐξαγνίσει". Καὶ τελειώνοντας τὴν ἀναφορά μου στὸν Γέροντα Πορφύριο, ποὺ εἶναι ἕνας θεραπευμένος ἄνθρωπος, θὰ ἤθελα νὰ παραθέσω ἕνα λόγο του, ποὺ εἶναι ἡ πεμπτουσία πολλῶν ἄλλων λόγων καὶ δείχνει το πῶς πρέπει νὰ διάγη καὶ νὰ εἶναι ὁ Χριστιανός, τὸ πῶς εἶναι ὁ ἄνθρωπος ποὺ θεραπεύεται ἀπὸ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ.

Ἡ ψυχὴ τοῦ Χριστιανοῦ πρέπει νὰ εἶναι λεπτή, νὰ εἶναι εὐαίσθητη, νὰ εἶναι αἰσθηματική, νὰ πετάει, ὅλο νὰ πετάει, νὰ ζεῖ μὲς στὰ ὄνειρα. Νὰ πετάει μὲς στ ἄπειρο, μὲς στ ἄστρα, μὲς στὰ μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ, μὲς στὴ σιωπή. Ὀποιος θέλει νὰ γίνει χριστιανός, πρέπει πρῶτα νὰ γίνει ποιητής. Αὐτὸ εἶναι. Πρέπει νὰ πονάεις. Ν ἀγαπάεις καὶ νὰ πονάεις. Νὰ πονάεις γι αὐτὸν ποὺ ἀγαπάεις. Ἡ ἀγάπη κάνει κόπο γιὰ τὸν ἀγαπημένο. Ὀλη νύχτα τρέχει, ἀγρυπνεῖ, ματώνει τὰ πόδια, γιὰ νὰ συναντηθεῖ μὲ τὸν ἀγαπημένο. Κάνει θυσίες, δὲν λογαριάζει τίποτε, οὔτε ἀπειλές, οὔτε δυσκολίες, ἐξ αἰτίας τῆς ἀγάπης. Ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν Χριστὸ εἶναι ἄλλο πρᾶγμα, ἀπείρως ἀνώτερο". Ὁ Γέροντας Πορφύριος εἶναι καρπὸς τῆς ἡσυχαστικῆς παραδόσεως, θεραπεύθηκε χρησιμοποιῶντας τὴν μέθοδο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὅπως καὶ περιγράψαμε στὴν ἀρχὴ τῆς εἰσηγήσεως, καὶ στὴν συνέχεια ἔζησε μέσα στὸν κόσμο μὲ εἰρήνη καὶ ἀγάπη.

5. Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία σὲ σχέση μὲ τὴν ὑπαρξιακὴ ψυχολογία τοῦ Frankl καὶ τὴν σύγχρονη νευρολογία καὶ ψυχιατρική

Αὐτὴ ἡ προοπτικὴ ποὺ ἔχει ἡ Ἐκκλησία μας, δὲν εἶναι ἐντελῶς ἀντίθετη καὶ ἄσχετη μὲ τὴν σύγχρονη ἐπιστήμη τῆς ψυχοθεραπείας. Ὅπως γνωρίζουμε ἀπὸ ἄλλες ἀναλύσεις, στὸν δυτικὸ Χριστιανισμὸ χάθηκε αὐτὴ ἡ νηπτικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ἀναπτύχθηκαν ἄλλα εἴδη Χριστιανικῆς ζωῆς. Στοὺς Παπικοὺς ἀναπτύχθηκε, μὲ τὸν σχολαστικισμό, ἡ ὑπερτροφικὴ λογικὴ ποὺ ἐτέθη στὴν βάση τῆς Χριστιανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς ἐν γένει ζωῆς, καὶ στοὺς Προτεστάντες ἀναπτύχθηκε ἡ ἠθικιστικὴ ζωή, ποὺ ἀφήνει ἀνεξέλεγκτο ὅλο τὸν ἐσωτερικὸ κόσμο τοῦ ἀνθρώπου. Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτόν, εὑρισκόμενος ὁ δυτικὸς ἄνθρωπος μέσα στὰ στενὰ καὶ ἀπάνθρωπα πλαίσια τοῦ σχολαστικισμοῦ καὶ τοῦ πουριτανισμοῦ, ἔφθασε στὸ σημεῖο νὰ ἀνακαλύψη ἕναν ἄλλο τρόπο γιὰ νὰ λύση τὰ ποικίλα προβλήματα καὶ αὐτὸς εἶναι ἡ ψυχολογία, ἡ ψυχανάλυση καὶ ἡ ψυχοθεραπεία. Ἑπομένως, αὐτὴ ἡ ἀνακάλυψη εἶναι στὴν πραγματικότητα ἀναζήτηση τῆς νηπτικῆς θεολογίας ποὺ ἔχει ἡ Ἐκκλησία. Γι΄ αὐτὸ καὶ ἡ προσφορὰ τῆς Ἐκκλησίας μας στὴν ἀναζήτηση τοῦ δυτικοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ προσφορὰ τοῦ θησαυροῦ ποὺ ἔχει καὶ αὐτὸς εἶναι ἡ νηπτική - ἡσυχαστικὴ παράδοση.

Μεταξὺ τῶν μεθόδων ποὺ ἀνακαλύφθηκαν στὴν Δύση γιὰ τὴν θεραπεία τῶν ἐσωτερικῶν καταστάσεων εἶναι καὶ ἡ λεγόμενη ὑπαρξιακὴ ψυχοθεραπεία, ἡ ὁποία ὀνομάσθηκε ἀπὸ τὸν Frankl λογοθεραπεία, ποὺ ἀναφέρεται στὴν εὕρεση νοήματος γιὰ τὴν ζωή. Ὁ Frankl στὰ κείμενά του κάνει λόγο, γιὰ τὸ ὅτι ἡ λογοθεραπεία εἶναι ἡ εὕρεση καὶ ἀναζήτηση λόγου-νοήματος γιὰ τὴν ζωή, γιὰ τὴν διαφορὰ μεταξὺ λογοθεραπείας καὶ ψυχανάλυσης, γιὰ τὶς τρεῖς βασικὲς προϋποθέσεις τῆς λογοθεραπείας "ἐλευθερία θέλησης, θέληση γιὰ νόημα, νόημα ζωῆς), γιὰ τὴν τραγικὴ τριάδα "πόνος, θάνατος καὶ ἐνοχή), γιὰ τὶς νοογενεῖς καὶ ψυχογενεῖς νευρώσεις, γιὰ τὸ φαινόμενο τῆς παράδοξης πρόθεσης, γιὰ τὴν ὑπαρξιακὴ συνάντηση μὲ τὸν λογοθεραπευτὴ κλπ. Αὐτὰ εἶναι πολὺ σημαντικά, γιατί προσεγγίζουν πολὺ στὴν μέθοδο ποὺ ἔχει ἡ Ἐκκλησία μας, χωρίς, βέβαια, νὰ ἀγνοοῦμε τὶς ἰδιαίτερες προϋποθέσεις μεταξὺ τῶν δύο.

Ἐπίσης, πρέπει νὰ λεχθῇ ὅτι, σήμερα στὴν Ἀμερικὴ γίνεται ἀντιληπτὸ ὅτι τὰ προβλήματα ποὺ βασανίζουν τὸν ἄνθρωπο εἶναι σύνθετα καὶ γι΄ αὐτὸ πρέπει ὅλες οἱ ἐπιστῆμες νὰ συνεργάζωνται μεταξύ τους, ἀκόμη καὶ ἡ ἐπιστήμη πρέπει νὰ χρησιμοποιήση καὶ τὴν γνώση ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸν θρησκευτικὸ χῶρο, γιατί ὅλα τὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι συνάρτηση τῶν γονιδίων του καὶ τοῦ περιβάλλοντος, καθὼς ἐπίσης καὶ τῶν ἰδανικῶν ποὺ ἔχει θέσει στὴν ζωή του ὁ ἄνθρωπος. Πρὶν λίγο καιρὸ διάβαζα στὸ Neurology, ποὺ εἶναι τὸ ἐπίσημο περιοδικὸ τῆς Amerikan Society of Neurology, ἕνα ἄρθρο μὲ τίτλο "Νευρολογία καὶ ψυχιατρική, κλείνοντας τὸν μεγάλο διχασμό", τὸ ὁποῖο συνέγραψαν τρεῖς ἀμερικανοὶ ἐπιστήμονες, οἱ Price, Adams καὶ Coyle.

Ἐνα ἀπὸ τὰ ἐνδιαφέροντα σημεῖα του εἶναι το ὅτι, ἐνῷ πρὶν λίγο καιρὸ ὑπῆρχε διάσταση ἀπόψεων καὶ μὴ συνεργασία μεταξὺ ψυχιατρικῆς καὶ νευρολογίας, ἀκόμη καὶ στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Χάρβαρντ, ἀφοῦ "τὸ νὰ καταφέρεις νὰ καθίσουν στὸ ἴδιο τραπέζι, τοὺς νευρολόγους καὶ ψυχιάτρους τῆς ἐποχῆς, χωρὶς τὴν βοήθεια τῆς ἀστυνομίας ἦταν ἀπὸ μόνο του μεγάλο ἐπίτευγμα" (σέλ. 3-4), ἐν τούτοις σήμερα παρατηρεῖται ὅτι εἶναι ἀνάγκη νὰ συνεργάζωνται μεταξύ τους, ἀφοῦ σήμερα "τὰ θεμέλια τῆς διάκρισης μεταξὺ νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς σταδιακὰ ἐξαλείφονται. Ἐνας δεύτερος λόγος ποὺ συνηγορεῖ ὑπὲρ τῆς ἑνοποίησης νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς εἶναι ἡ ἀναγνώριση ὅτι ψυχιατρικὰ συμπτώματα εἶναι συχνὰ καὶ συνεισφέρουν σημαντικὰ στὴν νοσηρότητα τῶν νευρολογικῶν ἀσθενειῶν καθὼς καὶ ὅτι πολλὰ χαρακτηριστικὰ τῶν ψυχιατρικῶν παθήσεων μπορεῖ στὴν πραγματικότητα νὰ ἔχουν νευρολογικὸ αἴτιο" (σέλ. 5).

Ἐπίσης ὑπογραμμίζεται ὅτι, μέρα μὲ τὴν ἡμέρα μὲ ἔρευνες καὶ πειράματα ἀποδεικνύεται περίτρανα ὅτι "οἱ μοντέρνοι ἐπιστήμονες ἔχουν ἐπιβεβαιώσει ὅτι οἱ ὀργανισμοὶ εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἀλληλεπίδρασης μεταξὺ ἔκφρασης τῶν γονιδίων καὶ περιβάλλοντος", ὅτι "ἡ ἐπιβίωση καὶ πολλαπλασιασμὸς τῶν νέων νευρώνων μπορεῖ νὰ ἐπηρεασθεῖ ἀπὸ τὴν ἐμπειρία", ὅτι "ὁ ἐγκέφαλος καὶ τὸ περιβάλλον ἔχουν ἐνεργό, σοβαρὴ ἐπικοινωνία καὶ ἐπηρεάζουν το ἕνα τὸ ἄλλο μὲ ἀμφίδρομο τρόπο", ὅτι "ἡ σχιζοφρένεια, οἱ διαταραχὲς τῆς διάθεσης, οἱ μανιοκαταθλιπτικὲς παθήσεις, παθήσεις πανικοῦ, ὁ ἐθισμὸς καὶ ὁ αὐτισμός, τώρα ἀναγνωρίζονται ὡς ψυχιατρικὲς παθήσεις μὲ ὑποκειμενικὲς βιολογικὲς ἀλλοιώσεις", "ὅτι ἡ ἔκφραση ἑνὸς γονιδίου εἶναι στενὰ συνδεδεμένη καὶ μπορεῖ νὰ ἀλλάξει μὲ τὴν ἐπίδραση περιβαλλοντολογικῶν παραγόντων" κλπ. Μάλιστα οἱ ἀρθρογράφοι ἐπιστήμονες ἀναφέρονται σὲ ἔρευνα, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ ἐγκέφαλος μιᾶς ὁμάδας ἀνθρώπων, ποὺ ἔμαθαν νὰ γράφουν καὶ νὰ διαβάζουν, ἔχει καλύτερη ἀντίδραση σὲ διάφορα γεγονότα. Ὅπως γράφουν "ἡ μάθηση ἀνάγνωσης καὶ γραφῆς κατὰ τὴν παιδικὴ ἡλικία ἀλλάζει τὴν λειτουργικὴ νευροανατομία τοῦ ἐγκεφάλου, καὶ ὅτι ἡ ἀπόκτηση μάθησης καὶ ἄλλων ἐπίκτητων ἱκανοτήτων μεταβάλλει τὴν λειτουργία τοῦ ἐγκεφάλου καὶ σὲ ἄλλες παρόμοιες ἐργασίες". Οἱ ἐπιστήμονες αὐτοὶ ἀναφέρονται σ΄ ἕνα λόγο τοῦ Φρόϋντ, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ἡ φυσιολογία καὶ ἡ χημεία τοῦ μέλλοντος, θὰ δώσουν ἀπαντήσεις σὲ τεθέντα ἐρωτήματα καί, ὅπως χαρακτηριστικὰ ἔλεγε, "μπορεῖ νὰ εἶναι τέτοιας μορφῆς ποὺ θὰ ἀχρηστεύσουν τὶς τεχνητὰ φτιαγμένες ὑποθέσεις μας". Ἀκριβῶς γιὰ τὸν λόγο αὐτόν, οἱ ἐπιστήμονες αὐτοὶ ὑποστηρίζουν ὅτι, εἶναι ἀνάγκη νὰ συνεργάζωνται στενὰ ἡ ψυχιατρικὴ μὲ τὴν νευρολογία, καθὼς ἐπίσης "πρέπει νὰ ἐνσωματώσουμε προοπτικὲς καὶ ἀπὸ ἄλλους χώρους ὅπως κοινωνιολόγους, φιλοσόφους, εἰδικοὺς θεμάτων δεοντολογίας καὶ ἠθικῆς, ἀντιπροσώπους θρησκειῶν, συμβουλευτικὲς ὁμάδες ἀσθενῶν, καὶ ἀκόμη νομικούς".

Ἐπίσης παρατηρεῖται ὅτι, "ἐκτεταμένη συνεργασία μεταξὺ νευρολογίας, ψυχιατρικῆς, νευροχειρουργικῆς, νευροφυσιολογίας, καὶ ἄλλων ἐπιστημῶν μπορεῖ νὰ ἐπικεντρωθεῖ 1) στὸ πῶς βιολογικὲς λειτουργίες τοῦ ἐγκεφάλου δίνουν γένεση σὲ "ψυχικὲς" (mental) ἐκδηλώσεις, 2) στὸ πῶς περιβαλλοντικοὶ παράγοντες τροποποιοῦν τὴν βιολογικὴ δομὴ τοῦ ἐγκεφάλου 3) στὸ πῶς αὐτὲς οἱ γνώσεις θὰ βοηθήσουν τὴν "ψυχικὴ( (mental) ὑγεία καὶ στὴν ἀνάνηψη ἀπὸ βλάβες τοῦ ἐγκεφάλου" (σέλ. 10). Ἔτσι "ἡ ψυχιατρικὴ θὰ συνεχίση τὸν μοναδικὸ κλινικό της ρόλο ποὺ περιλαμβάνει τὴν διάγνωση καὶ ταξινόμηση τῶν "ψυχικῶν" (mental) παθήσεων, τὴν μελέτη τῶν σημαντικῶν σχέσεων μεταξὺ τοῦ ἐγκεφάλου καὶ τῶν ἐμπειριῶν τῆς ψυχοπαθολογίας καὶ τὴν ἐκτίμηση εἰδικῶν φαρμακολογικῶν καὶ ψυχολογικῶν παρεμβάσεων σὲ αὐτές. Θὰ παραμείνη ὁ ἐκπρόσωπος τῆς ἰατρικῆς στὴν κοινωνία .... Ἡ νευρολογία θὰ αὐξήση τὴν ἐμπλοκή της στὴν βασικὴ καὶ κλινικὴ ἔρευνα σὲ διαταραχὲς συμπεριφορᾶς στὶς νευροψυχιατρικὲς παθήσεις...".

Ἑπομένως, εἶναι φανερὸ ὅτι χρειάζεται συνεργασία μεταξὺ τῆς νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς, ἀφοῦ ἡ νευρολογία θὰ ἐξετάζη τὶς ἐπιπτώσεις τοῦ περιβάλλοντος καὶ τοῦ ψυχισμοῦ στὸν βιολογικὸ ὀργανισμὸ τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ἡ ψυχιατρικὴ θὰ ἐξετάζη τὶς ἐπιπτώσεις τῆς νευροβιολογίας στὴν ψυχολογικὴ καὶ κοινωνικὴ συμπεριφορὰ τοῦ ἀνθρώπου. Ἀλλὰ καὶ οἱ δύο αὐτὲς ἐπιστῆμες πρέπει νὰ δεχθοῦν τὰ πορίσματα τῶν ἄλλων ἐπιστημῶν, ἀκόμη καὶ τῆς θρησκείας, γιατί ἔχει ὑποστηριχθῇ ὅτι τὰ ἰδανικά, ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεὸ καὶ ἡ ἐπίδραση τῆς σατανικῆς δυνάμεως, καθὼς ἐπίσης καὶ τῆς θείας ἐνεργείας, ἔχουν ἐπιπτώσεις, θετικὲς ἢ ἀρνητικές, στὴν ψυχολογική, ἀλλὰ καὶ βιολογικὴ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι γνωστὸν ἀπὸ διάφορες μελέτες καὶ ἔρευνες ὅτι, ἡ πίστη τοῦ ἀνθρώπου στὸν Θεὸ ἔχει συνέπεια στὸν ὀργανισμό του, ἀλλὰ καὶ ἔχει, ἀκόμη, διαπιστωθῇ ὅτι ὁ σατανᾶς ἐνεργεῖ διὰ τοῦ ἀρρωστημένου ἐγκεφάλου, ὅταν, βέβαια, συντρέχουν καὶ ἄλλες πνευματικὲς προϋποθέσεις.

Αὐτὸ πρέπει κυρίως νὰ λεχθῇ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἡ ὁποία δὲν εἶναι μιὰ θρησκεία ποὺ ἱκανοποιεῖ τὰ συναισθήματα τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ δίδει μιὰ ὑπαρξιακὴ μεταφυσικὴ "παρηγοριά", σὰν ἕνα εἶδος "ναρκωτικοῦ", ἀλλὰ τὸν φέρει σὲ συνάντηση "πρόσωπον πρὸς πρόσωπον" μὲ τὸν ἀληθινὸ Θεό, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο ἔχει σημαντικὲς ἀνθρωπολογικὲς καὶ κοινωνικὲς ἐπιπτώσεις. Ἡ ὑπέρβαση τοῦ θανάτου, ὅπως φαίνεται στὴν ζωὴ τῶν ἁγίων, ἀλλὰ καὶ στὴν ἀφθαρσία τῶν λειψάνων τους, δείχνει τὴν ἀληθινότητα τῆς θεραπείας καὶ τὴν μεγάλη προσφορὰ τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας.

Βεβαίως δὲν ἀρνεῖται κανεὶς τὴν προσφορὰ τῆς ἐπιστήμης γενικά, ἀλλὰ καὶ τῆς νευρολογίας καὶ ψυχιατρικῆς εἰδικότερα στὴν ψυχολογικὴ καὶ σωματικὴ ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος ποὺ βρίσκεται στὴν κατάσταση τῆς πτώσεώς του μπορεῖ νὰ βρῇ πολλοὺς τρόπους γιὰ νὰ παρηγορῆται, ὅπως ἐκεῖνος ποὺ εἶναι φυλακισμένος μπορεῖ νὰ ξεπερνᾶ τὴν ὀδύνη τῆς φυλακῆς του, χρησιμοποιῶντας ποικίλες μεθόδους ἀπὸ τὴν καθημερινὴ ζωή. Ἐνας Γέροντας ἔλεγε ὅτι οἱ ἄθεοι καὶ ὅσοι ζοῦν ἐκτὸς τῆς Ἐκκλησίας μποροῦν νὰ χρησιμοποιοῦν μερικοὺς ἀνθρώπινους καὶ καθημερινοὺς τρόπους, προκειμένου νὰ ξεκουρασθοῦν ἀπὸ τὴν ὀδύνη ποὺ αἰσθάνονται. Καὶ σὲ αὐτὸ βοηθᾶ ἡ ψυχιατρική, ἡ ψυχανάλυση, ἡ ψυχολογία. Ὅμως τὸ πρόβλημα δὲν εἶναι μιὰ ψυχολογικὴ ἀνάπαυση καὶ μιὰ ἀνθρώπινη παρηγοριά, ἀλλὰ ἡ ὑπέρβαση τοῦ θανάτου, ἡ ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό. Αὐτὸ ἐπιτυγχάνεται μόνον μὲ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία καὶ τὴν ὀρθόδοξη νηπτικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ὅλα τὰ ἀνθρώπινα μέσα καὶ οἱ ψυχολογικοὶ τρόποι θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου, καίτοι δημιουργοῦν μιὰ ἀναψυχή, ἐν τούτοις κινοῦνται μέσα στὴν κτιστότητα, τὴν φθαρτότητα καὶ τὴν θνητότητα, δηλαδὴ εὑρίσκονται μέσα στὴν πεπτωκυία κατάσταση καὶ δὲν μποροῦν νὰ ἐξαγάγουν τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ θανάτου. Μόνον ἡ μέθεξη τῆς ἀκτίστου Χάριτος εἶναι ἐκείνη ποὺ δίνει ἄλλο νόημα καὶ προοπτικὴ στὴν θνητότητα καὶ κτιστότητα τοῦ ἀνθρώπου, γιατί μόνον τὸ ἄκτιστον μπορεῖ νὰ βοηθήση τὸν κτιστὸ ἄνθρωπο νὰ ἐξέλθη ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς κτιστότητός του.

Τὸ συμπέρασμα αὐτῆς τῆς μικρῆς εἰσηγήσεως εἶναι ὅτι, ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι ἔχουμε ἕνα μεγάλο θησαυρὸ καὶ πλοῦτο, τὸν ὁποῖο, δυστυχῶς, ἐν πολλοῖς ἀγνοοῦμε. Σήμερα μὲ τὶς μελέτες ποὺ γίνονται, ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια αὐτὸς ὁ πλοῦτος. Ὅμως, παλαιότερα πολλοὶ θρησκευόμενοι κύκλοι στὴν Ἑλλάδα, ἀγνοοῦσαν αὐτὴν τὴν ἡσυχαστική - νηπτικὴ μέθοδο τῆς Ἐκκλησίας, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἐνθουσιάζωνται ἀπὸ τὶς δυτικὲς ἀνακαλύψεις ποὺ ὅπως εἴδαμε, ἦταν ἀποτέλεσμα τῆς ἄγνοιας τῆς ὀρθοδόξου μεθόδου θεραπείας. Εἶναι καιρὸς λοιπὸν νὰ μὴ αἰσθανόμαστε φτωχοὶ συγγενεῖς ἐν σχέσει μὲ αὐτὰ ποὺ γίνονται στὸν δυτικὸ χῶρο, ἀλλὰ νὰ εἰσδύσουμε στὸ βάθος τοῦ δικοῦ μας πολιτισμοῦ καὶ τῆς δικῆς μας παραδόσεως καὶ νὰ δοῦμε τὰ στοιχεῖα της. Ἄλλωστε αὐτὸ εἶναι ἐπιστημονικὸ γιατί ἀνταποκρίνεται στὴν λεγομένη διαπολιτιστικὴ μέθοδο θεραπείας. Σέ μας δὲν ἰσχύει τὸ λεγόμενο ἀγγλοσαξονικὸ πρότυπο, ἀλλὰ ἕνα ἄλλο πρότυπο ποὺ ἀναπτύσσεται ἀπὸ τὴν ὅλη παράδοσή μας. Μποροῦμε νὰ προσλάβουμε μερικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὴν δυτικὴ παράδοση, ἀλλὰ αὐτὸ τὸ στοιχεῖο πρέπει νὰ ἀφομοιωθοῦν οὐσιαστικὰ μέσα στὸν δικό μας ὀργανισμό.

Γενικά, πρέπει νὰ δώσουμε μεγαλύτερη προσοχὴ στὴν θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, τοῦ Γέροντος Πορφυρίου καὶ πολλῶν ἄλλων, διότι "παράγουν" ἀποδεδειγμένως θεραπευτικὰ ἀποτελέσματα.-