Παναγία Ἀμπελακιώτισσα. Τό ἱστορικό Μοναστήρι τῆς Ναυπακτίας

Χαράλαμπου Χαραλαμπόπουλου

Α. ΘΕΣΗ-ΙΔΡΥΣΗ

Στό λόφο τῆς Ρούμβης, σέ ὑψόμετρο 850 μ. , στήν ἀνατολικομεσημβρινή πλαγιά τῆς κορυφογραμμῆς ῾Αη-Λιάς (1453μ.) τῆς ὀροσειρᾶς ᾿Αρδίνης (1718μ.), ἀπέναντι ἀπό τήν κωνοειδῆ Τσεκούρα (1734μ.) βρίσκεται τό ἱστορικό μοναστήρι τῆς Παναγίας ᾿Αμπελακιώτισσας. Εἶναι κατά κοινή ὁμολογία ἡ «῾Ιερά Κιβωτός» τῆς Ναυπακτίας, γιατί φυλάσσει ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ κειμήλια μεγάλης θρησκευτικῆς καί καλλιτεχνικῆς ἀξίας, ἀλλά καί τίς μνῆμες μιᾶς στερημένης ζωῆς μέ τίς ἀνυπολόγιστες θυσίες, τίς παραδόσεις, τά ὁράματα καί ἰδανικά ἑνός πολύπαθου κόσμου, πού εὕρισκε σ᾿ αὐτό καταφυγή καί ἐλπίδα.

Στά πόδια τοῦ λόφου, ὅπου βρίσκεται τό Μοναστήρι, εἶναι τό χωριό Κοζίτσα, πού τό 1928 μετονομάσθηκε σέ ᾿Αμπελακιώτισσα πρός τιμήν τῆς Προστάτιδας ῾Ιερᾶς Μονῆς τῆς Παναγίας τῆς ᾿Αμπελακιώτισσας. Τό χωριό ἦταν στή θέση «Παλιοχώρι» καί ἄγνωστο πότε μεταφέρθηκε στή σημερινή του θέση.

Στά βάθη τῶν αἰώνων κρύβεται ἡ ἵδρυση τοῦ Μοναστηριοῦ. ᾿Από τήν ἐπιγραφή τῆς ἀνακαίνισης τοῦ Καθολικοῦ τῆς Μονῆς «ὁ παλαιός ἔτος τῆς ᾿Εκκλησίας 1456» χρονολογεῖται καί ἡ παράδοση.

Σύμφωνα μ᾿ αὐτήν ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας βρέθηκε θαυματουργικά στό ἱερό δρυόδενδρο, πού σώζεται ἀκόμα δίπλα στό ναό, ἀπό ἕναν βοσκό πού «ἀγραυλοῦσε» στόν λόφο «Καραούλι», πού βρίσκεται ἀπέναντι ἀπό τό λόφο τῆς Ρούμβης, ὅπου βρίσκεται σήμερα τό Μοναστήρι.

Τρεῖς νύχτες φαινόταν τό λαμπερό φῶς μέσα στό δάσος, χωρίς τοῦτο νά καίγεται, καί τοῦ προκάλεσε τήν περιέργεια. ῎Ετσι, ὅταν τελείωσε ἡ τρίτη νύχτα, τό ἀνεζήτησε μέ ἕναν συνάδελφό του. Προηγουμένως σημάδευαν τό φωτεινό σημεῖο μέ τήν γκλίτσα τους γιά νά τό ἐπισημάνουν εὐκολότερα. Μ᾿ αὐτόν τόν τρόπο ὁδηγήθηκαν στό ἱερό δρυόδενδρο, ὅπου ἐπάνω στά κλαδιά του ἀκτινοβολοῦσε ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας.

Τό ὑπερφυσικό γεγονός προκάλεσε μέ τήν ἔγκριση καί εὐλογία τοῦ ᾿Επισκόπου Λιδωρικίου (καί Κραβάρων) τήν ἵδρυση τῆς ῾Ιερᾶς Μονῆς, ἡ ὁποία ξεκίνησε, κατά τήν παράδοση, τήν ἑπόμενη χρονιά μέ τετραμελή ἀδελφότητα καί λειτουργεῖ ἀνελλιπῶς μέχρι σήμερα παρά τίς κατά καιρούς δυσκολίες. ῾Η εἰκόνα κατά τήν παράδοση προῆλθε ἀπό τά ᾿Αμπελάκια τῆς Θεσσαλίας καί γι᾿ αὐτό ὀνομάσθηκε ᾿Αμπελακιώτισσα.

Β. ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ

Τοῦτο εἶναι τρίκλιτη τρουλλαία Βασιλική καί μέ ἡμικυκλική ἁψίδα, πού ἔχει ἑπτά ἀβαθεῖς κόγχες. Κτίσθηκε κατά τἠν ἐπιγραφή, πού διασώζεται στό ὑπέρθυρο τόξο τῆς πρόσοψης, στά 1847 ἐπί ἡγουμενίας τοῦ Θεοφίλου Παπαλόγη, Κοζιτσάνου, ἀπό τήν τσέτα (οἰκοδομική ὁμάδα) τοῦ ᾿Ηπειρώτη ἀρχιμάστορα Χρίστου ᾿Ιωάννου. ῾Η χρονολογία ἀνέγερσης ἐπιβεβαιώνεται καί ἀπό ἔγγραφα τοῦ ῾Υπουργείου ᾿Εσωτερικῶν. Μάλιστα οἱ Μοναχοί, ἐπειδή ἐθεώρησαν τόν προηγούμενο ναό ἑτοιμόρροπο, ἐπέσπευσαν τήν κατεδάφισή του καί ἀνήγειραν τόν νέο, χωρίς νά ἀναμένουν τό σχέδιο ἀπό τό ῾Υπουργεῖο. Τὀ σχέδιο τῶν μοναχῶν λιτό στήν ἀρχιτεκτονική του γραμμή καί κτισμένο μέ καλαισθησία καί μεράκι ἀπό τούς ᾿Ηπειρῶτες τεχνίτες ἱκανοποιεῖ τήν αἰσθητική τοῦ προσκυνητή.

῾Ο ναός ἐγκαινιάσθηκε στίς 23 Μαῒου 1854 ἀπό τόν ᾿Επίσκοπο Ναυπακτίας ῎Ανθιμο καί στά 1962 «ἐχαρακτηρίσθη ὡς ἱστορικόν οἰκοδόμημα χρῆζον εἰδικῆς προστασίας». Τό ἐσωτερικό τοῦ ναοῦ εἶναι λιτό χωρίς τοιχογραφίες. ῞Ομως τό ξυλόγλυπτο τέμπλο του (1871-1874) μέ ἁπλές παραστάσεις, ὅπου κυριαρχεῖ ἡ κληματαριά καί τά σταφύλια, κοσμεῖ τό ναό καί δίνει ἐξαιρετικό ἐνδιαφέρον.

Γ. ΚΕΙΜΗΛΙΑ

Στό μοναστήρι, τήν «Ιερά Κιβωτό», φυλάσσονται ἀνεκτίμητης ἀξίας κειμήλια, πού προσδίδουν αἴγλη καί τιμή σ᾿ αὐτό.

1. ῾Η λατρευτική εἰκόνα τῆς Παναγίας (0,48 χ 0,33μ.)

῾Η Εἰκόνα τῆς Παναγίας δέν εἶναι Βρεφοκρατούσα στόν τύπο τῆς ῾Οδηγήτριας ἤ τῆς Γλυκοφιλούσας.

᾿Ανήκει στόν μορφολογικό τύπο τῆς Σκοπιώτισσας. ῾Η προσωνυμία αὐτή προῆλθε ἀπό τό Μοναστήρι τῆς Παναγίας Σκοπιώτισσας, πού εἶναι κτισμένο στό βουνό Σκοπός τῆς Ζακύνθου. ῾Η Σκοπιώτισσα τῆς Ζακύνθου εἶναι ὅμως Βρεφοκρατούσα. ᾿Εντυπωσιακή εἰκόνα στόν τύπο τῆς ῾Οδηγήτριας μέ τήν ἐπιγραφή «Η ΣΚΟΠΙΩΤΙΣΣΑ», βρίσκεται στόν ἐνοριακό ναό τῆς ῾Αγίας Παρασκευῆς στήν ῎Ανω Χώρα. Παρά ταῦτα καθιερώθηκε νά λέγεται Σκοπιώτισσα καί ὁ τύπος τῆς Παναγίας τῆς προσευχόμενης μέ σταυρωμένα χέρια.

Τό κύριο χαρακτηριστικό αὐτῆς τῆς μορφῆς εἶναι ὅτι ἡ Θεοτόκος ἐμφανίζεται σέ προτομή καί κλίνει τό κεφάλι ἀριστερά, ὡς καί τό πλάσιμο τῶν ὀφθαλμῶν καί ἰδιαίτερα τοῦ κάτω βλεφάρου «ὡσάν πλαγιαστοῦ πληθωρικοῦ θυλάκου» κατά τόν Δημ. Πάλλα.

Παρατηρώντας μιά συλλογή ὀκτώ εἰκόνων αὐτῆς τῆς μορφῆς ἔχω τήν αἴσθηση ὅτι ἡ ᾿Αμπελακιώτισσα ἔχει τά λεπτότερα χαρακτηριστικά, ἐνῶ τά μάτια λοξωτά καί μεγάλα, εἶναι πολύ ἐκφραστικά καί στοχαστικά.

Οἱ περισσότερες εἰκόνες αὐτῆς τῆς μορφῆς παρουσιάζουν τήν Παναγία μέ σκέπη, ἐνῶ ἡ ᾿Αμπελακιώτισσα καί 2-3 ἄλλες γνωστές, φέρουν στέμμα, πού ὁδηγεῖ, κατά τόν καθηγητή Θανάση Παλιούρα, στόν εἰδικότερο τύπο τῆς Παναγίας τῶν ᾿Αγγέλων.

Κατά τούς εἰδικούς ὁ τύπος τῆς προσευχόμενης Σκοπιώτισσας ἔχει «κρητικοβενετσιάνικη προέλευση», ἀνήκει τεχνοτροπικά στόν 17ο αἰώνα καί ἴσως νά βασίζεται σέ παλαιότερο πρότυπο.
(Στήν καλλιτεχνική ἐπένδυση τῆς εἰκόνας βρίσκεται ἡ ἐπιγραφή:
1820 Μ(ΑΪ)ΟΥ 4. ΔΕΗἄΙἄ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ
ΘΕΟΥ ΓΕΩΡΓΑΚΙἄ ΚΒ ΗΓΟΥΜΕΝΕΒΟΝΤΟἄ
ΘΕΟΦΙΛΟἄ Π(Α)Π(Α)ΛΟΓΗ ΕΝΤΕΧΝΕΥἄΙ
ΝΙΚΟΛΟἄ ΔΑΜΙΑΝΟΥ

2. Τό χέρι τοῦ ῾Αγίου Πολυκάρπου, ᾿Επισκόπου Σμύρνης.

Τοῦτο διατηρεῖται σέ ἐπαργυρωμένη καί ἐπιχρυσωμένη θήκη. Στήν ἐπιχρύσωση εἶναι σκαλισμένη ἡ παράσταση τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου καί ὁ λόγος τοῦ ᾿Αρχαγγέλου: ΠΝΕΥΜΑ ΑΓΙΟΝ ΕΠΕΛΕΥΣΕΤΑΙ ΕΠΙ ΣΕ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΙΣ ΥΨΙΣΤΟΥ ΕΠΙΣΚΙΑΣΕΙ ΣΟΙ. Στήν ἄλλη πλευρά ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή ΑΨηΒ (1792) Μαῒου α`. ΑΥΤΗ Η ΧΕΙΡ, ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΣΜΥΡΝΗΣ ΚΕΙΜΗΛΙΟΝ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΑΚΙΩΤΙΣΣΗΣ ΜΟΝΗΣ ΕΝ ΚΟΖΙΤΣΙ. ΗΡΓΥΡΩΤΑΙ ΔΙ ΕΞΟΔΟΝ ΤΟΥ ΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΚΥΡ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΠΛΑΤΑΝΙΩΤΟΥ ΚΑΙ ΔΙ ΑΝΑΧΩΝΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΔΑΜΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΟΖΙΤΖΑΝΟΥ

3. ᾿Αργυρῆ Λάρνακα

Τό ἱερό χέρι εἶναι τοποθετημένο σέ ἀργυρῆ λάρνακα, πού ἔχει τήν ἐπιγραφή ΑΨηΒ (1792) Νοεμβρίου Α. Δέησις πρός ῞Αγιον Πολύκαρπον τοῦ ὁσιωτάτου Γρηγορίου καί τῶν συναδέλφων αὐτοῦ ᾿Αρσενίου, Νεοφύτου καί ᾿Ανανίου ἐκ Μονῆς Κοζίτσης ἡ Κοίμησις τῆς Θεοτόκου τῆς ᾿Αμπελακιωτίσσης. ῎Εργον Ν. Δαμιανοῦ ἐκ Κοζίτσης.

Στίς πλευρές τῆς λάρνακας ἔχουν σκαλιστεῖ ἀπό ἄξιο τεχνίτη 36 πολυπρόσωπες παραστάσεις μέ τό βίο τοῦ Χριστοῦ, τῆς Παναγίας καί προσωπογραφίες ἁγίων. ῾Η λειψανοθήκη εἶναι ἐντυπωσιακό ἔργο τέχνης καί ὑπομονῆς.

4.᾿Αργυρῆ Λειψανοθήκη.

Εἶναι στρογγυλή καί στό ἐσωτερικό της ἔχει 12 μικρές θῆκες, ὅπου εἶναι τοποθετημένα ἰσάριθμα ὀστᾶ ἁγίων καί ὁσίων. Τήν λειψανοθήκη αὐτή, κατά τήν παράδοση, δώρισε ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης στόν ῾Ηγούμενο Τιμόθεο. Γι᾿ αὐτό καί ὑπάρχει καί ἡ ἐπιγραφή:
ΤΙΜΟΘΕΩ ΤΩ ΚΑΙ ΗΓΟΥΜΕΝΩ 1470

5. ᾿Αρτοφόριο.

Εἶναι ξύλινο μέ τρεῖς παραστάσεις καί πλῆθος ἐπιγραφῶν. ᾿Ανάμεσα στίς ἄλλες οἱ ἐπιγραφές Αωξδ (1864) ΟΚ(ΤΩ)ΒΡΙΟΥ 12 χείρ Ιω(άννου). Διά συνδρομῆς τῶν Πατέρων καί δαπάνης τῆς ἱερᾶς Μονῆς Κοζίτσας Παναγίας ᾿Αμπελακηοτήσις. 1864

6. Σταυρός

Εἶναι ξυλόγλυπτος μέ παραστάσεις ἁγίων. Εἶναι ὡραῖο δεῖγμα μικροτεχνικῆς ἐργασίας. ᾿Αργυρώθηκε ἀπό τόν Ν. Δαμιανό στά 1792.

7. ᾿Επιτάφιος τῆς Μαριώρας.

Εἶναι ἐξαιρετικῆς τεχνικῆς καί προέρχεται ἀπό τό φημισμένο καλλιτεχνικό ἐργαστήρι τῆς Μαριώρας Φερζουλάχη, πού ἦταν ἀπό τίς ὀνομαστότερες κεντίστρες τῆς Πόλης.

Στό κάτω μέρος τοῦ ᾿Επιταφίου ἡ ἐπιγραφή:
ΣΚΗΝΟΣ ΑΓΙΟΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΛΙΡΟΔΙΚΙΟΥ
ΜΟΝΗΣ ΤΕ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ ΕΙΣ ΧΩΡΙΟΝ ΚΟΖΙΤΣΑ ΤΟΥΝΟ
ΜΑ ΣΥΝΔΡΑΜΟΝΤΟΣ ΜΕΝ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΙΕ
ΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ. ΠΟΝΟΣ ΜΑΡΙΩΡΑΣ ΑΨΛΕ.

Δ. ΚΤΙΣΜΑΤΑ

Στόν αὔλειο χῶρο τῆς ῾Ι. Μονῆς, πού περιβάλλεται ἀπό καλοκτισμένο μανδρότοιχο, ὑπάρχουν τά ἐνδιαιτήματα τῶν Μοναχῶν, τά γραφεῖα καί οἱ ἀποθηκευτικοί χῶροι.

Στά ἀριστερά τοῦ ναοῦ ὑπάρχει κτίριο μέ κελλιά. Εἶναι διώροφο καί στό ἡμιυπόγειο ὑπῆρχαν οἱ ἀποθῆκες. Στήν ἀνατολική εἴσοδο σώζεται ἡ χρονολογία 1815, πού εἶναι ὁ χρόνος κατασκευῆς τῆς πτέρυγας. Τόν τελευταῖο καιρό τοῦτο ἀνακαινίσθηκε καί σ᾿ αὐτό ἐνσωματώθηκε καί νέο κτίριο (1960) πού χρησιμοποιεῖται ὡς ῾Ηγουμενεῖο.

Στά δεξιά τοῦ ναοῦ ὑψώνεται διώροφο οἰκοδόμημα μέ δεκαέξι κελλιά. Στό ἰσόγειο ὑπάρχουν ἡ τραπεζαρία, τό ἀρχονταρίκι, ἡ βιβλιοθήκη καί κάποια κελλιά.
῾Η μαρμάρινη ἐπιγραφή στήν πρόσοψη τοῦ κτιρίου μᾶς πληροφορεῖ:

ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ / ΑΡΧΙΜ. ΗΣΑΪΑ
ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ / ΠΑΤΕΡΩΝ / ΧΑΡΙΤΩΝΟΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΥ, / ΕΥΣΕΒΙΟΥ, ΙΑΚΩΒΟΥ, ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ. / ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ / 1935.

᾿Ενδιαφέρουσα εἶναι καί ἡ ἐπιγραφή πού προέρχεται ἀπό κατεστραμμένο κελλί καί εἶναι ἐντοιχισμένη σήμερα στόν μανδρότοιχο τῆς Μονῆς καί καταδεικνύει τήν ματαιότητα τῶν ἐγκοσμίων:

ΚΙΛΕΙ ΚΙΛΕΙΟΝ ΜΟΥ
ΣΗΜΕΡΟΝ ΕΜΟΥ ΚΑΙ
ΑΥΡΙΟΝ ΑΛΛΟΥ ΚΑΙ ΟΥ
ΔΕΠΟΤΕ ΤΙΝΟΣ
ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ
ΙΑΚ. ΛΕΛΟΥΔΑ 1898

Ε. ΕΠΕΤΕΙΟΣ-ΕΟΡΤΗ

Τό μοναστήρι εἶναι ἀφιερωμένο στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου καί γιορτάζει στίς 15 Αὐγούστου μέ ἀπόφαση (20-7-1870) τοῦ ῾Ηγουμενοσυμβουλίου, γιατί μέχρι τότε γιόρταζε στίς 23 Αὐγούστου, ἑορτή τῆς ᾿Απόδοσης τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, γιά νά μήν συμπίπτη ὁ ἑορτασμός μέ τήν Παναγία τήν Προυσιώτισσα.

ΣΤ. ΗΓΟΥΜΕΝΟΙ.

Γνωστοί ῾Ηγούμενοι τοῦ Μοναστηριοῦ εἶναι: (οἱ χρονολογίες εἶναι ἐνδεικτικές) Ζαχαρίας (1708), ῎Ανθιμος (1716), ᾿Αντώνιος (1727), Τιμόθεος (1737-1769), ᾿Ανανίας (1770), ᾿Αρσένιος (1775), Γρηγόριος (1792), Θεόφιλος Παπαλόγης (1809-1833 μέ μικρές διακοπές καί 1837-1853), Κύριλλος Κομνηνός (1823, 1831, 1833, 1835-1837), Κωνστάντιος Ντέτου (1829), Νικόδημος Γερονικολοῦ (1853-1870, 1891-1895), Κύριλλος Παπαναστασίου (1871-1890), ᾿Ιάκωβος Λελούδας (1896-1907), Κύριλλος Λελούδας (1907-1910), Θεόφιλος Θεοφανόπουλος (1910-1927), ᾿Ησαῒας Παπαγεωργίου (1927-1940), Εὐθύμιος Καρακώστας (1940), Γερμανός Κουλούρης (1943), Χριστοφόρος ᾿Αργυρίου (1945-1948), Δαμασκηνός Α. Παπανδρέου (1949-1951), Πολύκαρπος Κατσαούνης (1951-1955), Σπυρίδων Δαμιανός Διαχειριστής (1955-1974), Γρηγόριος Μπουλούκης (1974-1985), ῾Ιερόθεος Κατσάνος (1985), Θεοφάνης ᾿Ασημακόπουλος (...), Πολύκαρπος Παστρωμᾶς (....)

῾Ο Τιμόθεος, ὡς φαίνεται ἀπό τά κτηματολογικά ἔγγραφα, εἶχε ἀναπτύξει μεγάλη δράση γιά τήν αὔξηση τῆς περιουσίας τοῦ Μοναστηριοῦ. ᾿Επίσης πρέπει νά μνημονευθοῦν γιά τήν ἀξιόλογη δράση τους ἀπό τούς πρό τοῦ 1940 ῾Ηγουμένους, ὁ Θεόφιλος Παπαλόγης, ὁ Νικόδημος Γερονικολοῦ, ὁ Κύριλλος Παπαναστασίου, ὁ ᾿Ιάκωβος Λελούδας, ὁ Θεόφιλος Θεοφανόπουλος καί ἰδιαίτερα ὁ ᾿Ησαῒας Παπαγεωργίου, πού ἀνέπτυξε μεγάλη δράση καί ἔφερε τό Μοναστήρι σέ πνευματική ἀκμή.

᾿Επίσης ἐμόνασαν καί ἑκατοντάδες μοναχοί ἀνάμεσα στούς ὁποίους συγκαταλέγονται καί δύο Μητροπολίτες τῆς Ναυπακτίας, ὁ Χριστοφόρος ᾿Αλεξανδρόπουλος καί ὁ Δαμασκηνός Κοτζιάς.

Ζ. ΙΣΤΟΡΙΑ-ΔΡΑΣΗ

Τό ἀρχαιότερο ἔγγραφο γιά τό Μοναστήρι εἶναι «πωλητήρια ὁμολογία» τῆς 21ης Μαρτίου 1708, πού ἔγραψε ὁ ῾Ηγούμενος Ζαχαρίας καί «ἐπιβεβαιοῖ ὁ Λιδωρικίου Νεόφυτος». ᾿Από τά διασωθέντα ἔγγραφα εἶναι ἔκδηλη ἡ μεγάλη δράση τοῦ Μοναστηριοῦ κατά τούς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας καί τῆς ᾿Επανάστασης. Τἀ ἔγγραφα δείχνουν καί τό κῦρος τῆς Μονῆς, πού προστἀτευε μέ κάθε τρόπο τούς ραγιάδες καί πολλές φορές ἔφθανε μέχρι τόν Σουλτάνο, γιά νά περιφρουρήση τά δίκαια τῶν Χριστιανῶν.

Γράφουν οἱ Προκριτοδημογέροντες Κραβάρων (28-1-1835):
«Εἰς τό Μοναστήριον τοῦτο καί προτοῦ καί εἰς ἐποχήν τῆς ᾿Επαναστάσεως δυστυχεῖς εὕρισκον ἀνακούφισιν τῶν δυστυχιῶν των, πεινῶντες θεραπείαν τῆς πείνης των καί πληγωμένοι περιποίησιν καί ἀσθενεῖς ἴασιν τῶν νόσων των. Τό Μοναστήριον τοῦτο συνεισέφερεν πάντοτε προθύμως εἰς σύστασιν σχολείων καί μισθούς διδασκάλων μ᾿ ὅλην του τήν ἔνδειαν διά τά ὄχι ἐκτεταμένα κτήματά του καί πολεμοφόδια τῶν στρατευμάτων».

Καί τά ῾Ηγουμενοσυμβούλια τῆς Μονῆς ἐπισημαίνουν:
«Μέχρι τοῦ 1833 ἔτους ἦτο καλῶς εὐδαιμονοῦσα (ἡ Μονή) καί παρεῖχεν εἰς τούς πτωχούς, ὀρφανούς, πένητας καί ἀνικάνους πλουσιοπαρόχους βοηθείας, κατά τό ὁποῖον εἶναι καθιερωμένον δεῖγμα ἐλεημοσύνης εἰς τάς ῾Ιεράς Γραφάς, ἡ ὁποία ἔτι μᾶλλον παρέσχεν εἰς τἀ ἑλληνικά στρατόπεδα κατά τὀν ὑπέρ ἀνεξαρτησίας ἀγώνα συνδρομάς» (29.3.1845 πρός τήν Βουλή)

«᾿Επειδή ἡ ἡμετέρα Μονή ὡς κεντρικωτέρα τῆς ᾿Επαρχίας καί ἀρχαιοτέρα συνετέλεσε καί διέθεσεν ἀπό τἀ 1821 πᾶν ὅ,τι ἠδύνατο ὥστε καί αὐτοῦ τοῦ ἐπιουσίου ἄρτου στερηθέντες καί ἅπαντες οἱ ἐν τῇ Μονῇ Μοναχοί δράξαντες τῶν ὅπλων ἐπολέμησαν νυχθημερόν κατά τῶν Τούρκων διά τοῦ στήθους των μέχρις τῆς ἐλεύσεως τοῦ Κυβερνήτου τῆς ῾Ελλάδος» (19.2.1863 πρός τήν ᾿Εθν. Συνέλευση)

῾Η παράδοση ἀναφέρει ὅτι οἱ Μοναχοί τῆς Μονῆς Πολύκαρπος καί ᾿Αγαθάγγελος θυσιάστηκαν στά 1825 ἔξω ἀπό τό Μεσολόγγι στόν ἀγώνα, ἀφοῦ βασανίστηκαν φοβερά. Τόν πρῶτο διεκδικεῖ καί τό Μοναστήρι ῞Αγιος Δημήτριος Κρυονερίων.

᾿Από ἐνθύμηση τῆς 15ης ᾿Ιουνίου 1798 πληροφορούμαστε ὅτι ὁ Μοναχός Κοσμάς «ἐδιάβαζε κάτου εἰς τό χωρίον»· ἔνδειξη ὅτι οἱ Μοναχοί εἶχαν ἀναλάβει καί τήν ἐκπαίδευση τῶν παιδιῶν.

Τό Μοναστήρι δέν μποροῦσε νά ὑστερήση καί στήν προσπάθεια γιά τήν ἵδρυση σχολείων ἐπί Καποδίστρια. ῎Ετσι οἱ ἐκ Κοζίτσης (1829) ἔδωσαν:

«῾Ο ῾Ηγούμενος Κωνστάντιος μετά τῶν ῾Ιερομονάχων Γερασίμου καί Καλλινίκου, οἱ τρεῖς ὁμοῦ γρ. 400, ὁ Προηγούμενος Κύριλλος (Κομνηνός) ἔδωσε φοιν. 40».
῾Η ἀκμή τοῦ Μοναστηριοῦ ἐπί ῾Ηγουμενίας Τιμοθέου Παναγιώτου ὁδήγησε τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο νά ἐκδώση Σιγίλλιο μέ τό ὁποῖο ἀναγνωρἰσθηκε ὡς Πατριαρχικό καί Σταυροπηγιακό καί ἔτσι ὑπαγόταν ἀπευθείας στόν Οἰκουμενικό Πατριἀρχη.
᾿Αναφέρει ἀνάμεσα στά ἄλλα τό Σιγίλλιο:

«...........῞Ινα τό εἰρημένον κατά τήν ᾿Επισκοπήν Λοιδορικίου ἐν τῷ βιλαγετίῳ τοῦ Κραβάρου πλησίον τοῦ χωρίου Κοζίτσας κείμενον ἱερόν καί σεβάσμιον μοναστήριον τῆς ῾Υπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου τῆς Μεταστάσεως τό ἐπικεκλημένον τῆς ᾿Αμπελακιωτίσσης μετά πάντων τῶν προσόντων κτημάτων τε καί πραγμάτων, ὑποστατικῶν τε καί ἀφιερωμάτων τῶν κειμένων κατά τό χωρίον Πόργιαρι τῆς ἐπαρχίας Ναυπάκτου καί ῎Αρτης ἐν τῷ βιλαγετίῳ τοῦ Κράβαρη....καί τῶν ἐν τοῖς κατά τό αὐτό Κράβαρη τέσσαρσι τούτοις χωρίοις, δηλονότι τοῦ ῾Αγίου Δημητρίου, τῆς Τερπίτζας, τῆς ᾿Αράχωβας καί τῆς ᾿Ελευθέριανης καί λοιπῶν κινητῶν καί ἀκινήτων, ἔτι δέ καί τῶν εἰσέπειτα προσκτηθησομένων αὐτῷ ὑπάρχη κατά πάντα δικαίου λόγον τό ἀπό τοῦδε καί εἰς τόν ἑξῆς ἅπαντα αἰῶνα καί λέγηται καί παρά πάντων γιγνώσκηται πατριαρχικόν, σταυροπηγιακόν, ἐλεύθερον.......»

῾Η συνεχής πορεία τοῦ Μοναστηριοῦ διακόπηκε μέ τό ὀθωμανικό διάταγμα τοῦ 1833 καί τά ἑπτά Ναυπακτιακά Μοναστήρια καταργήθηκαν. ῾Ο κόσμος ξεσηκώθηκε μέ τό Β.Δ. 18 (30 Μαῒου 1835). Οἱ Μοναχοί μέ τόν ῾Ηγούμενο Κύριλλο Κομνηνό κατέβαλαν ἄοκνες προσπάθειες, γιά νά τό ἐπαναφέρουν στήν προτέρα κατάσταση.

῾Η Μονή «᾿Εν κόλποις γάρ κατέχεται τήν αἰδέσιμον χεῖρα τοῦ ῾Ιερομἀρτυρος Πολυκάρπου, ὡς θησαυρόν ἀκένωτον».

῾Ο ῾Αγιος Πολύκαρπος, λόγω τοῦ ὀνόματός του θεωρήθηκε ὁ «ἅγιος τῆς Πολυκαρπίας» καί ὡς ἐκ τούτου ὁ Προστάτης τῆς γεωργίας. Θερμή, λοιπόν, ἦταν ἡ πίστη τῶν γεωργῶν στή δύναμη τῆς ῾Αγίας «Χέρας». Εἶναι γνωστές οἱ περιοδεῖες τῶν ῾Ηγουμένων τοῦ Μοναστηριοῦ στά χωριά, ὄχι μόνο τῆς Ναυπακτίας, μέ τό ἱερό Λείψανο, ὅπου ψαλλόταν κατανυκτικός ἁγιασμός.

Η. ΜΕΤΟΧΙΑ

῾Η μεγάλη κτηματική περιουσία τοῦ Μοναστηριοῦ λόγω τῶν περιστάσεων ἐκποιήθηκε, ἀπαλλοτριώθηκε, καταπατήθηκε ἤ ἐγκαταλείφθηκε.

Παλιά γνωστά Μετόχια ἦταν: 1) ῾Η Μεγάλη Σωτήρω στοῦ Σίμου, πάνω ἀπό τά Λουτρά Στάχτης, στή θέση Μοναστηράκι, ὅπου στόν ἴσκιο μιᾶς μελικοκιᾶς σώζονται τά ἐρείπια τοῦ ναοῦ καί τῶν λοιπῶν μοναστικῶν χώρων. 2) ῾Ο ῞Αγιος Παντελεήμονας στή Δωρίδα. 3) ῾Ο ῞Αγιος ᾿Ιωάννης ὁ Θεολόγος στοῦ Βαρένου (᾿Ελευθέριανη). Τοῦτο περιῆλθε στό Μοναστήρι μετά τή διάλυση τῆς Καβαδιώτισσας τῆς Χόμορης. 4) Τῆς Τερπίτσας (Διπλάτανος).

Σημερινά Μετόχια εἶναι: 1) Οἱ ῞Αγιοι ᾿Ανάργυροι στό Πόργιαρι. 2) ῾Η ῾Αη- Σωτήρα βόρεια τοῦ Πλατάνου καί 3) ῾Ο ῾Αη-Λιάς τῆς Περίστας. Τά δύο τελευταῖα Μετόχια τά δημιούργησε ὁ Περιστιάνος Μοναχός Δανιήλ Θανασούλης.

Θ. ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ

Πεντέμιση ἑκατονταετίες τό Μοναστήρι μέ τήν ἐπίνευση τῆς Θείας Πρόνοιας καί τήν ἀγάπη καί τήν φροντίδα τοῦ περιγύρου του στέκει ἀκλόνητο, ὄρθιο, ἄλλοτε φάρος λαμπερός καί ἄλλοτε χωρίς λάμψη, ἕτοιμος ὅμως ν᾿ ἀνάψη κόντρα στίς μπόρες καί τούς κατατρεγμούς.

Τώρα περνάει περίοδο ἀνάτασης καί ἔχει πολλά νά προσφέρη στόν τόπο, πού πληθυσμιακά συρρικνώνεται μέ τόν ἔντονα αὐξανόμενο λόγω τοῦ κύρους καί τῆς αἴγλης του προσκυνηματικό τουρισμό.-