Ναυπάκτου Ἱεροθέου: Ἡ Προτεσταντική ἠθική καί τό πνεῦμα τῆς σύγχρονης τεχνολογίας, ἤτοι ὁ φετιχισμός τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ὁλόκληρη ἡ εἰσήγηση τοῦ Μητροπολίτη Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, κ. Ἱεροθέου τῆς ὁποίας ἕνα τμῆμα διαβάστηκε στό Β΄ Διεθνές Ἐπιστημονικό Συνέδριο τοῦ Περιοδικοῦ Θεολογία τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος στήν Θεσσαλονίκη τήν 30 Σεπτεμβρίου 2025

*** 

Τόν τελευταῖο καιρό προβληματίστηκα ἔντονα μέ τήν σύγχρονη τεχνολογία, κυρίως μέ τήν λεγομένη «τεχνητή νοημοσύνη» καί ἀπό πλευρᾶς χρησιμοποιήσεως καί ἔγραψα διάφορα ἄρθρα, τά ὁποῖα συμπεριλήφθηκαν στό βιβλίο μου «εἰκόνα τοῦ σύγχρονου κόσμου, γιατί ὅλα πρέπει νά τά ἀντιμετωπίζουμε μέσα ἀπό τήν προοπτική τῆς θεολογίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία διαφέρει σαφέστατα ἀπό ὅλες τίς θεολογίες, δυτικῆς καί ἀνατολικῆς προελεύσεως.

Προβληματίστηκα ὡς πρός τόν ὅρο, διότι ἀπό πλευρᾶς φιλοσοφίας καί θεολογίας ἡ λεγομένη «νοημοσύνη» δέν ταυτίζεται μέ τά μηχανήματα οὔτε μέ τήν «εὐφυία» τους, ἀλλά εἶναι κάτι ἄλλο ἀπό τόν νοῦ, ὁ ὁποῖος νοῦς διαφοροποιεῖται ἀπό τήν αἴσθηση, τήν διάνοια, τήν φαντασία καί τήν δόξα. Ἀκόμη προβληματίστηκα ἀπό τό γεγονός ὅτι ὅπως ἐξελίσσσεται ἡ λεγόμενη τεχνητή νοημοσύνη, ἡ ὁποία ἐπαναλαμβάνω πρέπει νά ἀποκαλῆται «τεχνητή εὐφυία», τείνει νά προχωρήση στήν ὑπέρβαση τοῦ ἀνθρώπου, πού ἀποτελεῖται ἀπό ψυχή καί σῶμα, καί νά καταλήξη στόν μετανθρωπισμό. Αὐτό εἶναι ὕβρις, μέ τήν ἀρχαιοελληνική σημασία τῆς λέξεως, δηλαδή ἀλαζονεία καί παραγνώριση τοῦ Θεοῦ καί τοῦ λυτρωτικοῦ Του ἔργου στόν ἄνθρωπο καί τήν ἀνακαίνιση τῆς φύσεως. Τά σύγχρονα ρομπότ, ἐκφράζουν αὐτόν τόν μετανθρωπισμό, τήν ἀντικατάσταση τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν ἀποξενώνονται ἀπό τόν ἄνθρωπο.

Στήν παροῦσα εἰσήγηση θά προσπαθήσω νά κινηθῶ πρός αὐτήν τήν κατεύθυνση, ὅπως τήν διατύπωσε εὐφυῶς ὁ κ. Ἀλέξανδρος Κατσιάρας «ἡ τεχνολογία δέν εἶναι μόνο κάτι πού χρησιμοποιοῦμε. Εἶναι καί κάτι πού μᾶς χρησιμοποιεῖ... Δέν εἴμαστε πιά χρῆστες - εἴμαστε προϊόντα» , μέ κάποια ἄλλα ἐπιχειρήματα.

1. «Ἡ Προτεσταντική ἠθική καί τό πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ»

Θά ἀρχίσω μέ τήν σημείωση ὅτι ὁ τίτλος τῆς εἰσηγήσεώς μου «ἡ προτεσταντική ἠθική καί τό πνεῦμα τῆς σύγχρονης τεχνολογίας», ἤτοι ὁ φετιχισμός τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας, παραπέμπει καί ὑπενθυμίζει τόν τίτλο τοῦ ἐμβληματικοῦ βιβλίου τοῦ Μάξ Βέμπερ μέ τίτλο «ἡ προτεσταντική ἠθική καί τό πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ», διότι νομίζω ὅτι σχολιάζει καί ἀντιμετωπίζει τήν ἴδια πραγματικότητα μέ τήν «τεχνητή νοημοσύνη». Ὁ Max Weber στό βιβλίο αὐτό ἀναλύει τά σχετικά μέ τό «πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ», γιά τό ποιό εἶναι τό οὐσιαστικό περιεχόμενό του. Δέν πρόκειται νά κάνω πλήρη ἀνάλυση τοῦ θέματος, ἀλλά νά τονίσω μερικά σημαντικά σημεῖα πού ἔχουν σχέση μέ τό θέμα πού μέ ἀπασχολεῖ στό παρόν Συνέδριο. Ὁ Max Weber (1864-1920) ἦταν Γερμανός Κοινωνιολόγος πού ἔζησε σέ μιά ἐποχή μεγάλων ἀνακατατάξεων, δίδαξε κοινωνιολογία στό Βερολίνο, στό Φρεϊμβοῦργο, στήν Χαϊδελβέργη, στήν Βιέννη καί στό Μόναχο, καί γνώρισε ὅλα ἐπαναστατικά θέματα τῆς ἐποχῆς του, τά ὁποῖα προῆλθαν ἀπό τήν μετάβαση τῆς κοινωνίας ἀπό τήν γεωργική στήν βιομηχανική ἐπανάσταση.

Ξεκίνησε ἀπό τήν παρατήρηση ὅτι στήν Μεσαιωνική Δύση οἱ ἐπιστῆμες καί οἱ τέχνες ἀπέκτησαν ἕναν ὀρθολογικό χαρακτήρα. Σέ ὅλο τόν κόσμο καί σέ ὅλες τίς ἐποχές ὑπῆρχαν ἔμποροι καί μεγαλέμποροι, ἀλλά μόνον στήν Δύση ἀναπτύχθηκε ἕνας καπιταλισμός «σέ τύπους, μορφές καί κατευθύνσεις, πού δέν προϋπῆρξαν πουθενά ἀλλοῦ». Πάντα ὑπῆρχαν ὀργανώσεις, συντεχνίες, ἀλλά στήν Δύση παρατηρήθηκε «ἡ ἔλλογη ὀργάνωση τῆς ἐλεύθερης ἐργασίας σάν ἐπιχειρησιακή μονάδα». Στίς δυτικές κοινωνίες κατά τόν Μεσαίωνα, μέ τήν ἐπίδραση τοῦ σχολαστικισμοῦ καί ἀργότερα μέ τόν διαφωτισμό παρατηρήθηκε ἡ ἐκλογίκευση τῆς ζωῆς καί ἡ ὀρθολογική ὀργάνωση τοῦ βίου. Αὐτό ἦταν συνέπεια τῆς θεωρίας ὅτι ὁ ὀρθός λόγος εἶναι τό κέντρο τῆς ὕπαρξης τοῦ ἀνθρώπου.

Ὁ Max Weber συνέδεσε αὐτήν τήν ὀρθολογικοποίηση τῆς ἐπιστήμης καί τῆς ἐργασίας μέ τήν προτεσταντική ἠθική. Ἐρευνώντας τό θέμα αὐτό διαπίστωσε ὅτι ἡ πλειοψηφία τῶν ἀνθρώπων πού εἶναι κάτοχοι τοῦ κεφαλαίου καί εἶναι ἐπιχειρηματίες, ὅπως καί τά ἀνώτερα στρώματα τῶν εἰδικευομένων ἐργατῶν καί τό μορφωμένο προσωπικό τῶν ἐπιχειρήσεων, εἶναι Προτεστάντες. Παρατήρησε, δηλαδή, ὅτι οἱ Προτεστάντες ἔχουν τήν τάση νά προσελκύωνται ἀπό τά βιομηχανικά ἐργοτάξια καί νά καταλαμβάνουν διοικητικές θέσεις καί τίς ἀνώτερες βαθμίδες τῆς εἰδικευμένης ἐργασίας, καί πρός τό σημεῖο αὐτό κατευθύνουν τίς σπουδές τους, ἐνῶ οἱ Καθολικοί γίνονται χειρόνακτες, μικροβιοτέχνες ἤ ἀσχολοῦνται μέ παραδοσιακά ἐπαγγέλματα. Ἔτσι, αὐτό τό πουριτανικό πνεῦμα συνδέεται μέ τόν καπιταλισμό. Ὑπενθυμίζει τίς συμβουλές τοῦ Βενιαμίν Φραγκλίνου γιά τήν ὀρθολογική ἀνάπτυξη τοῦ χρήματος, ὅπως: «Νά θυμᾶσαι ὅτι ὁ χρόνος εἶναι χρῆμα», «ὅτι ἡ πίστωση εἶναι χρῆμα», «ὅτι τό χρῆμα ἔχει ἀναπαραγωγική καί καρποφόρα φύση», δηλαδή ἀναπαράγει χρῆμα, ὅτι «ὁ καλός πληρωτής εἶναι κύριος τοῦ πορτοφολιοῦ τοῦ ἄλλου» κλπ.

Ἔτσι, ὁ Weber κατέληξε στό νά σημειώση τήν ἐπίδραση τῆς σκέψης τῶν Προτεσταντῶν στήν δημιουργία τοῦ πνεύματος τοῦ καπιταλισμοῦ, δηλαδή τῆς νοοτροπίας τῆς θεποιήσεως τοῦ χρήματος καί τῆς ἐργασίας. Μέσα σέ αὐτό τό πλαίσιο ἀναλύει τόν «ἀπόλυτο προορισμό» στήν δημιουργία τοῦ καπιταλισμοῦ καί τίς βασικές ἀρχές του πού εἶναι «ὁ εὐσεβιστικός ἀτομισμός», «ὁ προτεσταντικός ἀσκητισμός», «ὁ ὠφελιμισμός». Ἔτσι, ὁ ἔλλογος ἐπαγγελματισμός προϋποθέτει τόν ὀρθολογικό τρόπο ζωῆς καί συμπεριφορᾶς καί κρίνεται μέ κριτήρια ὠφελιμιστικά. Αὐτά τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα συνιστοῦν τό λεγόμενο «πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ», δηλαδή δέν κάνει λόγο ἁπλῶς γιά τήν συγκέντρωση τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν, ἀλλά γιά τό πνεῦμα τοῦ ὀρθολογισμοῦ πού τό διακρίνει, καί τό ὁποῖο εἶναι ἀπόρροια τῆς προτεσταντικῆς ἠθικῆς.

Βέβαια, ὑπῆρξε μεγάλη ἐπιστημονική συζήτηση πάνω στίς ἀπόψεις τοῦ Max Weber, πού δέν εἶναι ἀντικείμενο τῆς παρούσης εἰσηγήσεως. Τό ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι ἡ ἠθική τοῦ Προτεσταντισμοῦ μέ τήν ὀρθολογική καί ὠφελιμιστική νοοτροπία γέννησε τό «πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ» . Νά σημειωθῆ ὅτι ὁ καπιταλισμός εἶναι «τό οἰκονομικό, κοινωνικό καί πολιτικό σύστημα, πού διαδέχθηκε τή φεουδαρχία». «Βάση τῆς καπιταλιστικῆς οἰκονομίας εἶναι ἡ προσφορά καί ἡ ζήτηση, ἐνῶ κύριο γνώρισμά της εἶναι ἡ ἀναρχία τῆς παραγωγῆς». Ὁ καπιταλισμός πέρασε ἀπό τρία διαδοχικά στάδια, ἤτοι «τό ἐμπορευματικό στάδιο», «τό στάδιο τῆς βιομηχανικῆς ἐπανάστασης», «καί τό χρηματιστικό στάδιο, ὅταν οἱ βιομηχανίες περνοῦν στόν ἔλεγχο τῶν τραπεζικῶν καί χρηματιστικῶν κεφαλαίων» .

2. «Ἡ Προτεσταντική ἠθική καί τό πνεῦμα τῆς σύγχρονης ψηφιακῆς τεχνολογίας»

Ὅσα προηγήθηκαν πού εἶναι τό κέντρο τῆς Βιομηχανικῆς ἐπανάστασης μπορεῖ νά φαίνονται ὑπερβολικά, ἀλλά εἶναι τό κέντρο καί τῆς νέας ἐπανάστασης πού λέγεται ψηφιακή, πού τήν διακρίνει ὁ ὀρθολογισμός, ὁ ἀτομισμός, ὁ ὠφελιμισμός καί ἡ εὐδαιμονία, πού εἶναι σαφῆ στοιχεῖα προερχόμενα ἀπό τήν προτεσταντική ἠθική καί εἶναι τό κέντρο τῆς δυτικῆς κοινωνίας. Σέ αὐτό πρέπει νά προστεθῆ καί ὁ ἔλεγχος πάνω στούς ἀνθρώπους καί σέ μικρές μονάδες παραγωγῆς, πράγμα πού παρατηρεῖται μέ τήν σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία μέσα στήν προοπτική τοῦ πνεύματος τοῦ καπιταλισμοῦ. Ὁ Μανώλης Ἀνδριωτάκης στό σημαντικό καί ἐπίκαιρο βιβλίο του μέ τίτλο «Τεχνητή Νοημοσύνη γιά ὅλους» ἀναφέρεται στό βιβλίο πού ἔγραψε ἡ Σουζάνα Ζούμποφ, καθηγήτρια στό Χάρβαρντ, μέ τίτλο «Ἡ ἐποχή τοῦ κατασκοπευτικοῦ καπιταλισμοῦ», ὅπου γράφει ὅτι «οἱ τεχνολογικοί κολοσσοί βασίζουν τά ἐπιχειρηματικά τους μοντέλα στήν παρακολούθηση τῶν πολιτῶν».

Ὁ ὅρος «κατασκοπευτικός καπιταλισμός» δηλώνει τήν παρακολούθηση ὅλων μέσα ἀπό τήν «τεχνητή νοημοσύνη». Γράφεται στό βιβλίο αὐτό μιά ἀνάλυση αὐτοῦ τοῦ ὅρου: «Γιά νά ἀντλήσουν τόν τεράστιο ὄγκο δεδομένων, πού χρειάζονται γιά νά λειτουργήσουν τήν ΤΝ τους, ἐπιτηροῦν διαρκῶς τόν κόσμο, στοχεύοντας σ’ ἕνα πολύ συγκεκριμένο εἶδος δεδομένων πού ὀνομάζεται "συμπεριφορικό". Τά συμπεριφορικά δεδομένα εἶναι πληροφορίες πού ἀφοροῦν αὐτό πού λέει τό ὄνομά τους: τή συμπεριφορά μας. Μέσα σ’ αὐτά ὑπάρχουν μοτίβα πού ἀποκαλύπτουν τελικά τό ποιοί εἴμαστε. Γιά νά σᾶς βοηθήσει ἡ ΤΝ νά βρεῖτε τό κατάλληλο ταίρι, τήν κατάλληλη θεραπεία, τήν κατάλληλη ἐπένδυση, τό κατάλληλο κατάλυμα, γιά νά ἀξιολογήσει τήν πιστοληπτική σας ἱκανότητα, τό βιογραφικό σας, τό ἰατρικό σας ἱστορικό, θά πρέπει νά ἔχει παρακολουθήσει τή συμπεριφορά σας. Οἱ προγνωστικές ἱκανότητες τῆς ΤΝ βασίζονται στήν προηγούμενη συμπεριφορά σας. Ὅπως τά μέντιουμ πληρώνουν συγγενεῖς ἤ φίλους γιά νά ἀντλήσουν πληροφορίες γιά τό θύμα τους, ἤ τό παρασύρουν ὥστε νά μοιραστεῖ εὐαίσθητες πληροφορίες, ἔτσι καί ἡ ΤΝ μᾶς δελεάζει μέ ἀνέσεις γιά νά τῆς ἀποκαλυπτόμαστε ὅλο καί περισσότερο.

Μήπως ὅμως ἔτσι μᾶς χειραγωγεῖ; Αὐτός εἶναι ὁ μεγάλος κίνδυνος. Ὅταν κάποιος, μιά ΤΝ καί μιά ΜΜ ἐν προκειμένῳ, ἔχει πλήρη γνώση τοῦ ἱστορικοῦ σου, εἶναι σέ θέση νά σέ καθοδηγήσει. Ἄν τό σύστημα τῆς ΤΝ βασίζεται σέ μιά ἀγορά, τότε, ἐκεῖνος πού πληρώνει τά περισσότερα ἔχει προνομιακή θέση ὄχι μόνο στίς συνειδητές σου ἐπιλογές, ἀλλά καί στίς ἀσυνείδητες. Ἡ ΤΝ μπορεῖ κατ’ ἐντολή τῶν ἰδιοκτητῶν της νά σέ κατευθύνει, ὡς ἕνα αὐτόματο, ἐκεῖ πού θέλει. Ὁ κατασκοπευτικός καπιταλισμός εἶναι ἕνα ἐξαιρετικά προσοδοφόρο σύστημα γιά τούς τεχνολογικούς κολοσσούς, οἱ ὁποῖοι συσσωρεύουν ἐκπληκτικό πλοῦτο, τροποποιώντας συμπεριφορές. Παρέχουν ἑλκυστικά προϊόντα καί ὑπηρεσίες πού διευκολύνουν τήν ζωή, ἀλλά μᾶς ἀναγκάζουν ὅλους νά πληρώνουμε ἀκριβό τίμημα. Οἱ τεχνολογίες πού ἔχουν στά χέρια τους στρέφονται ἐνάντια στίς κοινωνίες πού ὑπηρετοῦν. Ἄν θέλουμε ἡ ΤΝ καί ἡ ΜΜ νά γίνει μιά πραγματική δύναμη προόδου καί δικαιοσύνης στόν κόσμο θά πρέπει σίγουρα νά στρέψουμε τήν κριτική μας ματιά στόν κατασκοπευτικό καπιταλισμό καί στούς κύριους φορεῖς του. Νά γείρουμε τήν πλάστιγγα πρός τό μέρος τῶν πολιτῶν» .

Ὁ Βασίλης Πετρουλέας, Δρ. Φυσικῆς, τ. Διευθυντής Ἐρευνῶν στό ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», στό βιβλίο του μέ τόν χαρακτηριστικό «ὅταν ἡ ἄψυχη ὕλη ἀπέκτησε "νοημοσύνη"» καί ὑπότιτλο «ψηφιακή τεχνολογία: προσδοκίες κίνδυνοι» κάνει πλήρη ἀνάλυση τοῦ θέματος πού μᾶς ἀπασχολεῖ. Στό βιβλίο αὐτό, μεταξύ τῶν ἄλλων ἐνδιαφερόντων, ἀναπτύσσει καί αὐτό πού εἴδαμε προηγουμένως ὡς «ὁ καπιταλισμός τῆς παρακολούθησης». Κατ’ ἀρχάς τονίζεται ὅτι τό ὅτι «μᾶς χορηγοῦν τόσο γεναιόδωρα μηχανές ἀναζήτησης, ψηφιακούς χάρτες, GPS, βίντεο, κοινωνικές διαδυκτιακές πλατφόρμες, ψηφιακά προϊόντα καί τίς ἀτελείωτες ἐφαρμογές πού τά συνοδεύουν», ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα νά δημιουργῆται ὁ λεγόμενος «ψηφιακός ἑαυτός», δηλαδή μιά καινούργια πραγματικότητα, «ἡ εἰκόνα πού σχηματίζουν τά μηχανήματα γιά μᾶς». Ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ ἑαυτοῦ μας «μετατρέπεται σέ ψηφιακά δεδομένα» .

Ἔτσι ἀναπτύσσεται «ὁ καπιταλισμός τῆς παρακολούθησης». Καί ὁ Βασίλης Πετρουλέας ἀναφέρεται στό βιβλίο πού προανέφερα τῆς Σουζάνας Ζούμποφ, καθηγήτριας τοῦ Χάρβαρντ, σύμφωνα μέ τήν ὁποία «ὁ παραδοσιακός καπιταλισμός, ἔπαιρνε ἀκατέργαστη ὕλη ἀπό τή φύση καί χρησιμοποιώντας φθηνή ἐργασία τήν μετέτρεπε σέ ἐμπορικά ἀγαθά. Τά τελευταῖα εἴκοσι χρόνια ὁ καπιταλισμός πῆρε ἀδιόρατα μιά σκοτεινή στροφή• μετατράπηκε σέ καπιταλισμό τῆς κατασκόπευσης. Ὑπό τή νέα του μορφή χρησιμοποιεῖ σάν πρώτη ὕλη τίς ἀνθρώπινες συμπεριφορές.
Τά ἐργοστάσια τοῦ νέου καπιταλισμοῦ ὀνομάζονται "τεχνητή νοημοσύνη". Ἐκεῖ εἰσρέει ἡ πρώτη ὕλη -ἀκατέργαστα ἀνθρώπινα δεδομένα- καί μετατρέπεται σέ πληροφορίες γιά μᾶς καί ἀκόμη πιό πέρα σέ προβλέψεις. Προβλέψεις τοῦ τί θά κάνουμε στή συνέχεια, τί θά ψωνίσουμε, τί θά ψηφίσουμε, ἄν θά ἔχουμε χρήματα νά ἐξοφλήσουμε τό δάνειο πού ζητᾶμε, πῶς θά ἐξελιχθεῖ ἡ κατάσταση τῆς ὑγείας μας... Καί αὐτές πωλοῦνται στή συνέχεια σέ ἐπιχειρήσεις (διαφημιστές, ἐμπορικές ἐπιχειρήσεις, πολιτικούς, τράπεζες, ἀσφαλιστικές ἑταιρεῖες, βιομηχανίες, ἀθλητικούς συλλόγους...), σέ ἕνα νέο πρωτόγνωρο εἶδος ἐμπορίου» .

«Ἐάν ἡ οἰκονομία δέν μπορεῖ νά κινηθεῖ χωρίς χρῆμα, καί ἡ βιομηχανία προβλέψεων δέν μπορεῖ νά κινηθεῖ χωρίς δεδομένα. Καί μᾶς ἐφοδιάζουν, σχολιάζει ἡ Ζοῦμποφ, μέ ἔξυπνα τηλέφωνα, φωτογραφικές μηχανές, γυροσκόπια, κομπιοῦτερ, οἰκογενειακούς βοηθούς, συνδεδεμένους αἰσθητῆρες, γκάτζετς καί ἐφαρμογές. Θέλουν νά ξέρουν τήν τοποθεσία μας, τό αὐτοκίνητό μας, τίς διαδρομές μας, τί λέμε καί τί κάνουμε μέσα στούς τέσσερις τοίχους τοῦ σπιτιοῦ μας, τίς ἐκπομπές πού παρακολουθοῦμε, τό ἰατρικό μας ἱστορικό..., τό σύνολο τῆς συμπεριφορᾶς μας. Θέλουν τή φωτογραφία μας, τή φωνή μας, τό τί τρῶμε καί τί ἀγοράζουμε, τόν χρόνο πού ἀφιερώνουν τά παιδιά γιά παιχνίδι καί διάβασμα, τά... ἐγκεφαλικά μας κύτταρα καί τό κυκλοφορικό μας σύστημα. Τίποτε δέν ἐξαιρεῖται!

Ὑποτίθεται ὅτι θέλουν νά μᾶς ἐξυπηρετήσουν μέ τίς ψηφιακές τους ὑπηρεσίες. Ἀλλά δέν ἐνδιαφέρονται γιά μᾶς, σημασία ἔχει μόνο οἱ ψηφιακές μας περιηγήσεις νά μποροῦν νά μετατραποῦν σέ χρήσιμα ψηφιακά δεδομένα. Τήν ὥρα πού κάνουμε ἔρευνα μέ τίς μηχανές ἀναζήτησης τῆς Google, ἡ Google ἐρευνᾶ γιά ἐμᾶς! Καί οἱ πολύ προσωπικές πληροφορίες πού συλλέγονται ἀπό τίς ἐφαρμογές πού κατεβάζουμε δέν σταματοῦν στήν ἑταιρεία πού μᾶς προμήθευσε καί ὑποστηρίζει τίς ἐφαρμογές, πωλοῦνται σέ τρίτες ἑταιρεῖες, Facebook, Google κ.ο.κ. Εἴμαστε στόν 21ο αἰώνα καί ὁ Καπιταλισμός τῆς παρακολούθησης ἔχει εἰσαγάγει μιά νέα κοινωνική ἀσυμμετρία στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, πέρα ἀπό τήν ἀνισότητα τοῦ πλούτου. Ξέρουν τά πάντα γιά μᾶς, κι ἐμεῖς δέν ξέρουμε σχεδόν τίποτε γι’ αὐτούς - τά σχέδιά τους, τίς μεθόδους τους. Καί αὐτή ἡ γνώση μετουσιώνεται σέ ἐξουσία, ἡ ὁποία χρησιμοποιεῖται γιά τή χειραγώγησή μας» .

Ὅλες αὐτές οἱ πλατφόρμες πού συγκεντρώνονται, ἀποθηκεύονται σέ κέντρα, μέ δυνατή μνήμη καί πωλοῦνται σέ Ἑταιρίες γιά κατασκευή διαφόρων προϊόντων. Συλλέγονται δεδομένα μέ ἐθελούσια παράδοση ἀπό ἐμᾶς πού χρησιμοποιοῦμε τά μηχανήματα πού μᾶς δίνουν δωρεάν. Ἔτσι, ὅπως ἔχει γραφῆ, «ὁ πιό πολύτιμος πόρος τῆς ἀνθρωπότητας δέν εἶναι πλέον τό πετρέλαιο, ἀλλά τά δεδομένα» τῆς προσωπικῆς μας ζωῆς, τά ὁποῖα παραδίδουμε μόνοι μας ἐλεύθερα, χωρίς νά μᾶς τό ζητήση κανένας.

3. Ἀπό τόν ἄνθρωπο στόν μετάνθρωπο

Ἕνα μεγάλο πρόβλημα τῆς ἐποχῆς μας εἶναι τό πῶς ὁ ἄνθρωπος ἀπό τήν ἀρχική κατασκευή του, ἀλλά καί τήν ἀναγέννησή του μέ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ ὁδηγήθηκε στόν μετάνθρωπο, χωρίς ψυχή, χωρίς σῶμα, χωρίς Ἅγιον Πνεῦμα. Ὁ ἄνθρωπος μέ τήν δημιουργία καί τήν ἀναδημιουργία του εἶναι κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωση τοῦ Θεοῦ, ὅμως μέ τά νέα δεδομένα ἀντί νά εἶναι θεούμενος κυριεύθηκε ἀπό τά πάθη καί ἔγινε δοῦλος αὐτῶν.

Ὁ ὅσιος Ἰουστῖνος ὁ νέος ὁμολογητής (Πόποβιτς) ἔχει καταγράψει τίς σκέψεις του στό ἐξαίρετο καί προφητικό βιβλίο «Ἄνθρωπος καί Θεάνθρωπος» . Ἐπίσης, σέ ἄλλο βιβλίο του μέ τίτλο «Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία καί Οἰκουμενισμός» κάνει σύγκριση μεταξύ τοῦ δυτικοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ ἀνθρώπου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Ὁ μακαριστός π. Θεόκλητος Διονυσιάτης, προλογίζοντας τό δεύτερο αὐτό βιβλίο γράφει ὅτι ὁ π. Ἰουστῖνος ἔζησε ἀσκητικῶς στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί θεολογία καί ἔτσι «ἐκαθάρθη καί ἐφωτίσθη ὑπό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἡ καρδία του, ἡνώθη ἐν ἀγάπῃ μετά τοῦ Χριστοῦ καί τοῦ ἀνθρώπου, ὁ νοῦς του, ἐλλαμπόμενος, ἐκινήθη εἰς ὅλας τάς διαστάσεις τῶν "ἐπιγείων, ἐπουρανίων καί καταχθονίων" καί ἤδη κενώνει, ἐν ταπεινώσει, τάς πνευματικάς του ἐμπειρίας, ἐντός τῶν ὁποίων ἔχει ἀνακραθῆ ἡ προσληφθεῖσα κατ’ αἴσθησιν Ὀρθόδοξος θεολογική γνῶσις» .

Συγχρόνως γράφει «ὅτι πρέπει νά δοῦμε τόν π. Ἰουστῖνο ὄχι ὡς δογματικόν διδάσκαλον μόνον, ἀλλά καί ὡς ὅσιον καί ὡς προφήτην, διότι ζῆ μέσα στό φῶς τοῦ Θεοῦ τήν τραγωδία τῶν ἀνθρώπων, πρός τούς ὁποίους ἐξαγγέλλει τήν μοναδικότητα τοῦ Θεαθρώπου, τήν μοναδικότητα τῆς Ἐκκλησίας καί τήν ἐκτροπήν τοῦ Εὐρωπαίου ἀνθρώπου ἀπό τῆς Ἀληθείας» .

Ὁ ἅγιος Ἰουστῖνος Πόποβιτς, γνώρισε τόν Εὐρωπαῖο ἄνθρωπο στήν ἀρχή τοῦ 20οῦ αἰῶνος, κατά τήν διάρκεια τῶν σπουδῶν του στήν Ἀγγλία, καί ἔκρινε μέ προφητικό τρόπο τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς του. Ἔγραφε, μεταξύ τῶν ἄλλων:

«Εἰς τήν οὐσίαν του ὁ εὐρωπαϊκός πολιτισμός εἶναι βρυκολακιασμένος φετιχισμός, φετιχισμός κατά τήν εὐρωπαϊκήν ἔκδοσιν, δηλαδή μέ τό εὐρωπαϊκόν ἔνδυμα. Τό κύριον χαρακτηριστικόν τοῦ Εὐρωπαίου ἀνθρώπου εἶναι ἡ λαιμαργία του ἔναντι τῶν πραγμάτων. Ἡ δέ φετιχιστική μεταφυσική τοῦ Εὐρωπαίου ἀνθρώπου ἐκδηλοῦται ἐμπράκτως διά τῆς φετιχιστικῆς ἠθικῆς. Ὁ παλαιός εἰδωλολατρικός φετιχισμός εἶχε ὡς χαρακτηριστικόν τήν ἀνθρωποφαγίαν. Μήπως ἡ ἀνθρωποφαγία δέν εἶναι τό χαρακτηριστικόν καί τοῦ νέου εὐρωπαϊκοῦ φετιχισμοῦ; Μέ τήν διαφοράν ὅτι πρόκειται περί ἀνθρωποφαγίας, ἡ ὁποία φέρει τό προσωπεῖον τοῦ πολιτισμοῦ» .

Καί συνεχίζει μέ προφητικό λόγο:

«Ὁ φανερός ἤ κρυφός πόθος πολλῶν ἐκ τῶν δημιουργῶν τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἡ ἀπελευθέρωσις τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν Θεόν. Οὗτοι ἐργάζονται διά τήν ἐπίτευξιν τούτου καί διά τοῦ ἀνθρωπισμοῦ καί τῆς Ἀναγεννήσεως, καί διά τοῦ νατουραλισμοῦ τοῦ Ρουσώ καί τοῦ νεφελώδους ρομαντισμοῦ, καί διά τοῦ θετικισμοῦ καί ἀγνωστικισμοῦ, καί διά τοῦ ὀρθολογισμοῦ καί τῆς θελησιαρχίας καί διά τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ, τῶν διδακτοριῶν καί τῶν ἐπαναστάσεων. Οἱ τολμηρότεροι πάλιν μεταξύ των ἔρριψαν τό σύνθημα: Ὁ Θεός πρέπει νά ἐξοντωθῇ. Καί τελικά, ὁ πλέον συνεπής ἀρχιτέκτων καί πλέον εἰλικρινής ὁμολογητής τῆς εὐρωπαϊκῆς κουλτούρας καί πολιτισμοῦ, ὁ Νίτσε ἀπό τήν κορυφήν τῆς ἀνθρωπομανοῦς πυραμίδος τοῦ ἐγωϊσμοῦ, διεκήρυξε τό μήνυμα: "Ὁ Θεός ἀπέθανε". Ὅταν δέν ὑπάρχη ὁ αἰώνιος Θεός, οὔτε ἀθανασία τῆς ψυχῆς, τότε δέν ὑπάρχει τίποτε τό ἀπόλυτον, τίποτε τό πανάξιον, τότε τό πᾶν εἶναι σχετικόν, ἐφήμερον, θνητόν» .

Αὐτή εἶναι ἡ θεωρία τοῦ Νίτσε ὅτι «ὁ Θεός ἀπέθανε» καί γι’ αὐτό κήρυττε τόν ὑπεράνθρωπο. Ὁ Γερμανός Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900), στήν ἀρχή σπούδασε θεολογία καί στήν συνέχεια ἀπέρριψε τήν θρησκευτική πίστη, καί στήν συνέχεια ἐπηρέασε σημαντικά τόν Σοπενχάουερ (1788-1860) πού ἦταν Γερμανός ἰδεαλιστής φιλόσοφος, καί κέντρο τῆς φιλοσοφίας του ἦταν ἡ βούληση ὡς μεταφυσική ἀρχή κατανόησης τοῦ κόσμου καί τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδή ἐξέφρασε τήν βουλησιοκρατία. Ὁ Σοπενχάουερ πίστευε ὅτι ὅλες οἱ σωματικές καί σεξουαλικές ἐπιθυμίες δέν μποροῦν νά ἐκπληρωθοῦν ὁλοκληρωτικά. Καί ἡ φιλοσοφία τοῦ Νίτσε διακρίνεται ἀπό τήν ἀρχή «θέληση γιά δύναμη». Μέσα σέ αὐτήν τήν προοπτική ἔγραψε τό βιβλίο μέ τίτλο «Τάδε ἔφη Ζαρατούστρα» καί ὑπότιτλο «ὁ ὑπεράνθρωπος».

Ὁ Ζαρατούστρα εἶναι ζωροάστρης, θρησκευτικός προφήτης τῶν Περσῶν καί ἱδρυτής τοῦ Ζωροαστρισμοῦ. Δέν εἶναι ἀκριβής ὁ χρόνος πού ἔζησε, ἀλλά τοποθετεῖται μέσα στό πέπλο τοῦ μυστηρίου καί θεωρεῖται ὅτι ἔζησε σέ μιά μεγάλη χρονική περίοδο ἀπό τόν 18ο αἰώνα π.Χ. μέχρι τόν 6ο αἰώνα π.Χ. Πίστευε σέ ἕνα ὄν πού ἦταν ἕνα καί μοναδικό καί ὅλοι οἱ ἄλλοι θεοί εἶναι δαίμονες. Ὁ Νίτσε στό βιβλίο του «τάδε ἔφη Ζαρατούστρα» παρουσιάζει τήν βασική του ἀρχή ὅτι «ὁ Θεός ἀπέθανε» καί ὁ ἄνθρωπος εἶναι «ὑπεράνθρωπος».

Στό βιβλίο αὐτό, καί μάλιστα στόν πρόλογο, δίδεται ἡ βάση τοῦ θέματος πού θά ἐπεξεργασθῆ στήν συνέχεια. Γράφει ὅτι ὁ Ζαρατούστρα σέ ἡλικία τριάντα χρόνων ἄφησε τήν πατρίδα του καί ἀνέβηκε στό βουνό, ὅπου ἔζησε δέκα χρόνια μέσα στήν μοναξιά καί στό τέλος ἄλλαξε ἡ καρδιά του καί κάποια αὐγή πορεύθηκε στόν ἥλιο. Στήν συνέχεια παρουσιάζεται ὁ λόγος του πρός τόν ἥλιο καί ζήτησε ἀπό αὐτόν τήν εὐλογία γιά νά μεταδώση αὐτήν τήν σοφία πού ἀπέκτησε, καί νά δύση καί αὐτός, ὅπως ὁ ἥλιος κουβαλάει τό φῶς του ὅταν δύει στόν κάτω κόσμο.

Καί καθώς ὁ Ζαρατούστρα κατέβαινε ἀπό τό βουνό γιά νά μεταφέρη τό φῶς του, τήν σοφία του στόν κάτω κόσμο συνάντησε στό βουνό ἔναν γέρο ἀσκητή. Ὁ Νίτσε περιγράφει μέ τρόπον δυνατό τήν συνάντηση τοῦ Ζαρατούστρα μέ τόν γέρο ἀσκητή. Ὁ γέρος ἀσκητής τόν προέτρεψε νά μή κατεβῆ στόν κόσμο καί ὁ Ζαρατούστρα ἀποκρίθηκε ὅτι θέλει νά κατεβῆ γιατί ἀγαπᾶ τούς ἀνθρώπους. Ὁ ἀσκητής τοῦ ἀποκρίθηκε ὅτι δέν ἀγαπᾶ τούς ἀνθρώπους, ἀλλά ἀγαπᾶ τόν Θεό, γιατί ἡ ἀγάπη στόν ἄνθρωπο θά τόν σκότωνε. Καί τόν προέτρεψε νά μή πάη στούς ἀνθρώπους, ἀλλά νά μείνη στό «ρουμάνι», στά δάση καί νά εἶναι «μιά ἀρκούδα μέσα στίς ἀρκοῦδες, ἕνα πουλί μέσα στά πουλιά».

Ὁ γέρο ἀσκητής εἶπε στόν Ζαρατούστρα γιά τό πῶς ζῆ στό βουνό: «Τραγούδια πλαστουργῶ καί τά τραγουδάω, κι ὅταν τραγούδια πλαστουργῶ, γελάω, κλαίω καί μουρμουρίζω: μ’ αὐτό τόν τρόπο τόν Θεό δοξάζω. Μέ τραγούδι, μέ κλάμα, μέ γέλιο, μέ μουρμουρητά, τόν Θεό ἐγώ ὑμνῶ, πού εἶναι ὁ Θεός μου. Ὅμως ἐσύ ποιό δῶρο μᾶς φέρνεις;». Ὁ Ζαρατούστρα χαιρέτησε τόν ἀσκητή καί τοῦ εἶπε: «Τί θά’ χα ἐγώ γιά νά σοῦ δώσω! Παράτα με καί φύγε. Λοιπόν, γρήγορα, γιά νά μή σοῦ πάρω καί τίποτα!», καί χωριάτικα γελώντας, ὅπως γελοῦν δυό παιδιά. Καί ὅταν ὁ Ζαρατούστρα ἔμεινε μόνος του εἶπε στήν καρδιά του: «Εἶναι ποτέ αὐτό μπορετό! Ὅ ἅγιος αὐτός γέρος δέν ἀγροίκησε τίποτα μέσα στό ρουμάνι του: ὅτι ὁ Θεός πέθανε!». Ἔπειτα ὁ Ζαρατούστρα ἔφθασε στήν πιό πλησιόχωρη πολιτεία «ἔσμιξε πλῆθος πολύ μπουλουκιασμένο στήν πλατεία» καί μίλησε στόν λαό:

«Σᾶς εὐαγγελίζομαι τόν ὑπεράνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι κάτι πού πρέπει νά ξεπεράσουμε... Κι ὁ μεγαλύτερος σοφός σας, δέν εἶναι παρά μιά σύνδεση ἀλλοπρόσαλη, μπάσταρδη, ἀπό φυτό ἤ φάντασμα. Κι ὅμως μήπως ἐγώ σᾶς λέγω νά γίνεται φυτό ἤ φάντασμα; Ἐγώ σᾶς εὐαγγελίζομαι τόν ὑπεράνθρωπο. Ὁ ὑπεράνθρωπος εἶναι ἡ καταξίωση τῆς γῆς. Ἡ θέλησή σας ἄς πεῖ, ὁ ὑπεράνθρωπος ἄς καταξιώσει τή γῆς.

Σᾶς ἐξορκίζω ἀδελφοί μου, μείνετε πιστοί στή γῆς, καί μή πιστεύετε ὅσους μιλοῦν γιά ὑπεργήινες ἐλπίδες. Αὐτοί εἶναι δηλητηριαστές, τό ξέρουν, δέν τό ξέρουν. Περιφρονητές τῆς ζωῆς εἶναι, ἑτοιμοθάνατοι καί φαρμακωμένοι κι ἡ γῆς τούς βαρέθηκε πιά: ἄς ἐξαφανιστοῦν λοιπόν. Ἀλλά τό ἔγκλημα κατά τοῦ Θεοῦ εἶναι τό πιό φρικτό, μά πέθανε ὁ Θεός καί πεθάναν μαζί κι ὅσοι ἐναντίον του ἐγκληματοῦσαν» .

Αὐτή εἶναι ἡ φιλοσοφία τοῦ «θανάτου τοῦ Θεοῦ» καί τοῦ «ὑπερανθρώπου», ἀλλά καί ἡ φιλοσοφία τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς χωρίς Θεό καί μέ ὑπεράνθρωπο πού καταλήγει στόν μετάνθρωπο!

4. Ποιμαντική ἀντιμετώπιση

Ἀπό ὅλα ὅσα προηγήθηκαν εἶναι εὐνόητο ὅτι ἡ Ἐκκλησία πρέπει νά ἀντιμετωπίση τό θέμα τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας καί περισσότερο τῆς «τεχνητῆς εὐφυΐας» καί τῶν ρομπότ, μέσα ἀπό τήν θεολογία της. Ἡ Ἐκκλησία ἐργάζεται μέ δύο βασικούς τρόπους, ὁ ἕνας εἶναι νά ὁμολογῆ τήν ἀποκαλυφθεῖσα πίστη τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο καί ὁ ἄλλος νά ποιμαίνη τόν ἄνθρωπο κάθε ἐποχῆς.

Βεβαίως, μιά βασική ἀρχή εἶναι νά συστήση στούς ἀνθρώπους νά κάνουν καλή χρήση τῶν ἐφευρέσεων τῆς ἐπιστήμης καί ὄχι παράχρησή της. Αὐτός εἶναι ἕνας γενικός κανόνας, ἀλλά στήν προκειμένη περίπτωση πού διά τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας ὑποδουλώνεται ὁ ἄνθρωπος στά διάφορα κέντρα καθοδήγησης πρέπει νά ἀγωνισθῆ γιά τήν πνευματική του ἐλευθερία. Καί, μάλιστα, αὐτό πρέπει νά γίνη ὅταν πρόκειται γιά τήν «τεχνητή εὐφυΐα» πού μέσα της κρύβει τόν ἰό τῆς αὐτοθέωσης, τήν ὕβρι τοῦ ἀνθρώπου στό νά προχωρήση στόν μετάνθρωπο, πού δέν θά ἔχει οὔτε ψυχή, οὔτε σῶμα, ἀλλά νευρωτικά δίκτυα καί μηχανική μάθηση, ἤ «μηχανή Τιούρινγκ», τήν αὐτόματη μηχανή πού ὁμοιάζει μέ τήν «τήν λογική ἑνός ἀλγορίθμου», πού ἦταν «ὁ πρῶτος ὑποδοχέας» τῆς «τεχνητῆς νοημοσύνης».

Ἡ «τεχνητή εὐφυΐα», κυρίως τά ρομπότ, κατασκευασμένη ἀπό τόν ἄνθρωπο ὁ ὁποῖος ὁμοιάζει ἤ ἀποβλέπει στόν μετάνθρωπο, σκοπεύει στήν «ψηφιακή ἀθανασία», στήν «Ἀποκαλυπτική τεχνητή νοημοσύνη» πού θά χρησιμοποιῆται στήν λατρεία γιά νά ἀντικαταστήση τήν θεία Λειτουργία, τήν θεία Κοινωνία, τό κήρυγμα καί βέβαια ἀποβλέπει στά «εἰκονικά σώματα» πού ζοῦν «στήν αἰώνια εὐδαιμονία». Αὐτό δέν εἶναι μιά φοβία ἔναντι τῆς ἐπιστήμης καί τῆς προόδου, ἀλλά εἶναι ὑπευθυνότητα ἔναντι τοῦ ἀνθρώπου καί, μάλιστα, τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Θεοῦ. Δέν πρόκειται γιά μιά ἐξυπηρέτηση τῶν ἀναγκῶν μας, τίς ὁποῖες μποροῦμε νά χρησιμοποιήσουμε, ἀλλά γιά μιά νέα δουλεία τῆς ἐλευθερίας καί τῆς ἀρνήσεως καί αὐτοῦ τοῦ ἀνθρώπου.

Ὁ Θεόδωρος Καροῦνος, ἐρευνητής στό Ἐθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνεῖο καί μέλος τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου τοῦ Ὀργανισμοῦ Ἀνοιχτῶν Τεχνολογιῶν, σέ ἄρθρο του μέ τό σαφές ἐρώτημα: «Πόσο εὐφυεῖς εἶναι πράγματι οἱ μηχανές;» παρουσιάζει τήν διαφορά μεταξύ ἀνθρώπου καί μηχανῶν. Στό ἄρθρο αὐτό κάνει διάκριση μεταξύ τῆς ἀνθρώπινης εὐφυίας καί τῆς «τεχνητῆς εὐφυίας» σέ τέσσερα ἰδιαίτερα σημεῖα:

• Πρῶτον, οἱ ἄνθρωποι μαθαίνουμε τόν κόσμο ἀπό τήν πρώτη στιγμή τῆς γεννήσεώς μας «μέσα ἀπό ἐμπειρίες, αἰσθήσεις καί ἀλληλεπίδραση μέ τόν κόσμο γύρω μας», ἀπό τούς γονεῖς καί τά περιβάλλοντά μας. Ἀντίθετα, «ἡ τεχνητή νοημοσύνη» ἐκπαιδεύεται ἀπό «τεράστιες ποσότητες κειμένων» μέ «χρήση στατιστικῶν δεδομένων», τῆς λείπει ἡ «ἄμεση ἐπαφή» μέ ἀνθρώπους.
• Δεύτερον, ἕνα χαρακτηριστικό γνώρισμα τῆς ἀνθρώπινης νοημοσύνης-εὐφυίας εἶναι «ἡ συνείδηση καί ἡ αὐτοαντίληψη-ἡ ἐπίγνωση τοῦ ἑαυτοῦ», ὅτι γνωρίζει τόν ἑαυτό της. Ἀντίθετα, ἡ «τεχνητή νοημοσύνη» «δέν ἔχει συνείδηση οὔτε αὐτογνωσία», δέν ἔχει δικές της ἐμπειρίες καί βιώματα, ἀλλά ἁπλῶς λαμβάνει πληροφορίες ἀπό ἔξω, δέχεται ἔξωθεν δεδομένα.
• Τρίτον, «ἡ ἀνθρώπινη εὐφυία περιλαμβάνει τήν ἱκανότητα γιά κρίση καί λογική σκέψη». Ὁ ἄνθρωπος ἀπό τήν μικρή του ἡλικία καθώς ἀναπτύσσεται ὁ ἐγκέφαλός του καί μαθαίνει τήν γλώσσα, ἀναπτύσσει καί τήν λεκτική σκέψη (συνδυασμός γράμματος καί ἀκοῆς) καί κριτική κρίση. Ἀντίθετα, ἡ «τεχνητή νοημοσύνη» «δέν ἔχει πραγματική κατανόηση ἤ κρίση, ἀλλά ἀπαντᾶ ἀπό αὐτά πού ἔμαθε ἀπό τά «δεδομένα» πού τῆς ἔδωσαν, χωρίς νά καταλαβαίνη τό νόημά τους.
• Τέταρτον, ὁ ἄνθρωπος ἔχει δημιουργικότητα πού «εἶναι μοναδική, γιατί πηγάζει ἀπό τήν φαντασία, τά συναισθήματα καί τίς ἐμπειρίες του». Ἀντίθετα, ἡ «τεχνητή νοημοσύνη» «δημιουργεῖ» ἀπαντήσεις μέ τόν συνδυασμό στοιχείων πού τῆς ἔχουν δώσει «χωρίς πραγματική φαντασία ἤ συναισθήματα», δηλαδή δέν πρωτοτυπεῖ.

Καί ὁ ἀρθρογράφος καταλήγει ὅτι ἡ «εὐφυία» τῆς «τεχνητῆς νοημοσύνης» εἶναι «ποιοτικά διαφορετική ἀπό τήν ἀνθρώπινη». «Τά μεγάλα γλωσσικά μοντέλα λειτουργοῦν χωρίς ἐπίγνωση καί παραμένουν μηχανές χωρίς προσωπική σκέψη». Ἔτσι, «ἡ ἀνθρώπινη νοημοσύνη παραμένει μοναδική, ἐπειδή συνδυάζει ὅλα αὐτά τά χαρακτηριστικά μέ ἕναν τρόπο πού καμία τεχνητή νοημοσύνη δέν μπορεῖ νά ἀναπαραγάγει. Ἴσως γι’ αὐτό, ὅσο ἐξελιγμένες κι ἄν γίνουν οἱ μηχανές, ὁ ἄνθρωπος παραμένει τό μέτρο τῆς νοημοσύνης». Ἔτσι, ἡ σύγχρονη τεχνολογία δέν ἔχει μόνον μέσα της τόν ἰό τῆς αὐτοθέωσης, ἀλλά μολύνει καί τόν ἄνθρωπο μέ τήν ἀναζήτηση τῆς δικῆς του αὐτοθέωσης πού ἦταν τό πρόβλημα τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος.

Ἡ Ἐκκλησία θά διδάσκη τά παιδιά της ἀφ’ ἑνός μέν νά κάνουν καλή χρήση ὅλου τοῦ κόσμου, ἀφ’ ἑτέρου δέ θά συνιστᾶ τόν κίνδυνο τῆς αὐτοθέωσης ἀπό τούς ἰούς τοῦ ἀντιθεϊσμοῦ καί ἀπανθρωπισμοῦ, δηλαδή μέ τήν χρήση δέν μποροῦν νά καταφάσκουν ἕναν αὐτοθεοποιημένο πολιτισμό. Μέσα σέ αὐτά τά πλαίσια πρέπει νά θέτη ὀρθόδοξες θεολογικές προοπτικές, ἀφοῦ ἡ θεολογία εἶναι ἡ ζωή καί ἡ φωνή τῆς Ἐκκλησίας.

Ἕνα βασικό σημεῖο εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι θεολογικό ὄν, εἶναι «θεοδιψασμένος», πεινᾶ καί διψᾶ τόν Θεό, ἀπό τήν δημιουργία του ἔχει τήν ὁρμή νά πορευθῆ ἀπό τό κατ’ εἰκόνα στό καθ’ ὁμοίωση, καί αὐτό γίνεται ἐν Χριστῷ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ μέ ὀρθόδοξες προϋποθέσεις, δηλαδή τήν κάθαρση, τόν φωτισμό καί τήν θέωση, ἔχει σκοπό νά γίνη θεούμενος. Ὁ θεούμενος ἄνθρωπος μπορεῖ νά διακρίνη τά ὅρια μεταξύ Θεοῦ καί κόσμου, θεώσεως κατά Χάριν καί αὐτοθεώσεως παρά φύσιν, μεταξύ χρήσεως, ἀλλά καί μή χρήσεως. Ἐπειδή ἡ χριστιανική ζωή ἔχει θετικό καί ἀρνητικό χαρακτήρα, δηλαδή τήν Χριστολογία καί τήν δαιμονολογία, ὁ ἄνθρωπος ἀγωνίζεται κατά τῶν δυνάμεων τῆς ἀντιθεΐας καί μετέχει τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι πρέπει νά ἀγωνισθῆ ἐναντίον τοῦ συγχρόνου Νιτσεϊσμοῦ πού ἐκφράζεται μέ τήν προτροπή «θέληση γιά δύναμη» καί νά τήν καθορίζη ὡς «θέληση γιά νόημα ζωῆς».

Μέσα σέ αὐτό τό πλαίσιο βλέπω ὅλη τήν νοοτροπία τοῦ συγχρόνου ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ, τό νά ἀγωνίζεται ἐναντίον τῆς αὐτοθεώσεως καί νά πορεύεται τήν ὁδό τῆς θεώσεως ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. Ὁπωσδήποτε ἀπαιτεῖται ἀντίσταση στόν σύγχρονο φετιχισμό πού ὁριοθετεῖται ὡς ἡ τάση θεοποίησης μερικῶν ἀντικειμένων, ἡ ἀπόδοση σέ αὐτά μιᾶς μυστικιστικῆς δύναμης, ὅπως συμβαίνει μέ τό ρομπότ. Στήν ἀρχαία ἐποχή οἱ πρωτόγονες θρησκεῖες, τά φετίχ, ἦταν ἕνα ἀντικείμενο λατρείας γιά τούς ἀνθρώπους. Στήν σημερινή «κοινωνία τῆς ἐμπορευματοποίησης» ὑπάρχει ὁ ὅρος «φετιχισμός τοῦ ἐμπορεύματος», «πού σημαίνει τή θεοποίηση τοῦ ἐμπορεύματος καί τῆς κατανάλωσης» .

Ἄν ἡ σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία, ἰδίως ἡ «τεχνητή νοημοσύνη» καί τά ρομπότ τείνουν νά γίνουν φετίχ, τότε ἀπαιτεῖται ἄσκηση, ψηφιακή νηστεία καί ἐγκράτεια, ἡσυχαστικός ἀγώνας, τόν ὁποῖο θά κάνουν κυρίως οἱ μοναχοί, καί ὅσοι εἶναι ἐραστές αὐτῆς τῆς προϋπόθεσης γιά τήν θέωση καί ὄχι γιά τήν αὐτοθέωση, ὅπως, δυστυχῶς, ἔκαναν οἱ Πρωτόπλαστοι.