Ἡ Ποιμαντικὴ τῶν Ὀλυμπιακῶν Ἀγώνων

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

στὴν δημοσιογράφο κ. Γωγὼ Καραλή, γιὰ τὴν Ἐφημερίδα "Πελοπόννησος" Πατρῶν

(Δημοσιεύθηκε στὴν Ἐφημερίδα "Πελοπόννησος", τὴν Κυριακὴ 5-9-2004)

1. Ἐρώτηση: Ποιά εἶναι ἡ ἄποψή σας γιὰ τὸ ντόπιγκ;

Ἀπάντηση: Τὸ θέμα του ντόπιγκ εἶναι μεγάλο καὶ ἡ Συνοδικὴ Ἐπιτροπή μας εἶχε ἀσχοληθῇ ἰδιαίτερα καὶ μὲ τὸ ζήτημα αὐτό, διότι ἕνα μέλος της, ὁ ἀείμνηστος Ἰωάννης Κοΐνης χειρουργὸς ἰατρὸς στὸν "Εὐαγγελισμὸ" καὶ πρώην Βαλκανιονίκης, ἐγνώριζε καλὰ τὸ θέμα, ἔγραψε δὲ καὶ σχετικὸ βιβλίο. Εἶναι σοβαρὸ θέμα, διότι ἀκόμη καὶ ἡ ΔΟΕ δὲν μπορεῖ νὰ τὸ ἐπιλύση πλήρως. Ἔχει καταρτίσει μία λίστα ἀπαγορευμένων οὐσιῶν (διεγερτικά, ναρκωτικά, ἀναβολικά, ὁρμόνες, οἰστρογόνα, οὐσίες ἀπόκρυψης κλπ.) ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλες οὐσίες ποὺ δὲν ἀπαγορεύονται, ὅπως καὶ ἄλλες οὐσίες ποὺ δὲν ἀνιχνεύονται ἀκόμη. Ἐπίσης γιὰ νὰ ἀπαγορευθῇ μιὰ οὐσία, πρέπει νὰ βρεθῇ μιὰ μέθοδος ποὺ θὰ ἀποδεικνύη ἐπιστημονικὰ τὴν ὕπαρξη τῆς οὐσίας στὰ οὖρα τοῦ ἀθλητοῦ σὲ πυκνότητα ἀνώτερη τῆς ἐπιτρεπομένης. Ἀκόμη ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ κυκλοφορεῖ στὴν ἀγορὰ μία οὐσία, μπορεῖ νὰ περάσουν δυόμιση ὤς ἕξι χρόνια γιὰ νὰ βρεθοῦν μέθοδοι ἀνιχνεύσεως καὶ νὰ θεωρῆται ἀπηγορευμένη, ὁπότε οἱ ἀθλητὲς μέχρι τότε μπορεῖ νὰ τὴν λαμβάνουν χωρὶς νὰ ἀνιχνεύεται. Βέβαια καὶ στὸ θέμα τοῦ καταρτισμοῦ τῆς λίστας ἀπαγορευτικῶν οὐσιῶν ὑπάρχουν σοβαρὲς παρεμβάσεις ἀπὸ φαρμακοβιομηχανίες. Αὐτὰ δείχνουν τὴν εὐρύτητα τοῦ θέματος.

Πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι ὁ Σπύρος Λούης ἔτρεξε στὸν Μαραθώνιο δρόμο σὲ 2:58΄:50΄΄ ἐνῷ στοὺς Ἀγῶνες ποὺ μόλις ἔληξαν, ὁ πρῶτος νικητὴς τοῦ Μαραθωνίου διήνυσε τὴν ἴδια ἀπόσταση σὲ 2:10΄:55΄΄, δηλαδὴ κατέβασε τὸν χρόνο κατὰ 47΄:55΄΄, περίπου μιὰ ὥρα, κατὰ τὸ ἕνα τρίτο. Αὐτό, παρὰ τὴν ἰδιαίτερη τεχνική, εἶναι δύσκολο νὰ γίνη καὶ πιστεύω κινεῖται πέρα ἀπὸ τὶς ἀνθρώπινες δυνάμεις. Καὶ τὸ ἐρώτημα τίθεται τὸ τί θὰ συμβῇ ἂν ἐφαρμοσθῇ τὸ γενετικὸ ντόπιγκ ποὺ ἔρχεται ἀκάθεκτα καὶ θεωρεῖται ὅτι τὰ πρῶτα δείγματα θὰ τὰ ἀντιμετωπίσουμε στοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες στὸ Πεκίνο τὸ 2008.

Οἱ ἀθλητὲς ἀπὸ τὴν πλευρά τους, ποὺ ἔχουν ἀγάπη γιὰ τὸν ἀθλητισμό, ἐμπιστεύονται τὸν προπονητή τους, καὶ δέχονται νὰ λαμβάνουν τὰ "συμπληρώματα διατροφῆς" ὅπως τοὺς τὰ χαρακτηρίζει, χωρὶς ἐνδεχομένως νὰ γνωρίζουν περὶ τίνος πρόκειται. Εἶναι δὲ γνωστὸν ὅτι ὁ ἔλεγχος ντόπιγκ γίνεται ἐπιλεκτικά. Ὅλα αὐτὰ δείχνουν ὅτι εἶναι μεγάλο τὸ πρόβλημα τοῦ ντόπιγκ καὶ πολλοὶ προτείνουν ὅτι ἡ ἐπίλυσή του δὲν θὰ προέλθη ἀπὸ τὴν λίστα τῶν ἀπαγορευμένων οὐσιῶν, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν κατάργηση τοῦ ἐπαγγελματικοῦ ἀθλητισμοῦ, τὴν ἐπικράτηση τοῦ ἐρασιτεχνικοῦ ἀθλητισμοῦ καὶ τὴν καθιέρωση ἐρασιτεχνικῶν Ὀλυμπιακῶν Ἀγώνων, μὲ μόνιμη τέλεσή τους, διεθνοποιημένη περιοχή, μικρότερης διάρκειας ἀγώνων, μείωση τῶν ἀθλημάτων. Μπορεῖ νὰ φαίνονται ἀνέφικτες αὐτὲς οἱ λύσεις στὴν ἐμπορευματοποιημένη κοινωνία ποὺ ζοῦμε, ἀλλὰ ἂν δὲν γίνη κάτι τέτοιο, τότε εἶναι ὑποκρισία νὰ μιλᾶμε γιὰ ἀντιντόπιγκ καὶ γιὰ "καθαροὺς" Ὀλυμπιακοὺς ἀγῶνες.

2. Ἐρώτηση: Ὅλα αὐτὰ δὲν ἀποτελοῦν ἐπέμβαση στὸ ἔργο τοῦ Θεοῦ; Πῶς ἡ Ἐκκλησία βλέπει αὐτὸ τὸ ζήτημα;

Ἀπάντηση: Πολλὰ πράγματα στὴν ἐποχή μας εἶναι ὑπερβολικὴ ἐπέμβαση στὴν φυσικὴ ζωή. Μέσα σ' αὐτὰ ἐντάσσεται καὶ ὁ πρωταθλητισμός. Βεβαίως ἡ Ἐκκλησία δὲν δέχεται τὶς ὑπερβολὲς ἀπ' ὁπουδήποτε καὶ ἂν προέρχονται. Χρειάζεται μία ἰσορροπία. Ἀκόμη καὶ ὁ Ἀριστοτέλης ἔλεγε ὅτι "τά τε ὑπερβάλλοντα γυμνάσια καὶ τὰ ἐλλείποντα φθείρει τὴν ψυχὴν· σώζεται δὲ ἡ σωφροσύνη ὑπὸ τῆς μεσότητος".

3. Ἐρώτηση: Πόσο ὁ πρωταθλητισμὸς προάγει τὸ πνεῦμα;

Ἀπάντηση: Αὐτὸ εἶναι ἕνα πρόβλημα, γιατί ἄλλο εἶναι ὁ ἀθλητισμὸς καὶ ἄλλο ὁ πρωταθλητισμός. Πρέπει νὰ γίνεται διάκριση μεταξὺ αὐτῶν τῶν δύο. Ἡ Ἐκκλησία χρησιμοποιεῖ στὶς νεανικές της συναντήσεις, κατασκηνώσεις κλπ., τὸν ὑγιῆ ἀθλητισμό, ὁ ὁποῖος μαζὶ μὲ τὴν προσπάθεια καλλιεργήσεως τῆς ψυχῆς βοηθᾶ στὴν ἐξισορρόπηση τοῦ ἀνθρώπου.

Σήμερα, δυστυχῶς, δίνεται μεγάλη προσοχὴ μόνον στὸ σῶμα ποὺ καταλήγει σὲ μιὰ σωματολατρεία. Τὸ σύνθημα "γρηγορότερα - ψηλότερα – δυνατότερα", εἶναι αἰτία πολλῶν ἀρνητικῶν καταστάσεων στὸν ἀθλητισμό.

Γενικά, μαζὶ μὲ τὸν ἀθλητισμὸ πρέπει νὰ καλλιεργῆται καὶ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε νὰ ὑπάρχη μία ἰσορροπία στὸν ἄνθρωπο. Αὐτὸ ὑπογραμμίζει ὁ ἅγιος Νεκτάριος σὲ σχετικὴ μελέτη του μὲ τίτλο "Περὶ γυμναστικῆς".

4. Ἐρώτηση: Ὡς Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος καὶ ὡς Πρόεδρος τῆς ἁρμοδίας Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς εἶσθε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες;

Ἀπάντηση: Ἀπὸ πλευρᾶς Ἐκκλησίας δὲν εἴχαμε σύμπραξη σὲ ὅλα αὐτὰ ποὺ ἔγιναν. Ἐμεῖς ἀντιμετωπίσαμε τὴν πρόκληση αὐτὴ μέσα ἀπὸ τὴν ποιμαντικὴ προοπτικὴ τῆς Ἐκκλησίας. Εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ ἀντιμετωπίζουμε ποιμαντικὰ κάθε περίπτωση, ἀκόμη καὶ αὐτὲς ποὺ δὲν συμφωνοῦμε.

Στὸ Ὀλυμπιακὸ χωριό μας παρεχώρησαν ἕναν χῶρο γιὰ τὶς θρησκευτικὲς ἀνάγκες τῶν Ὀρθοδόξων ἀθλητῶν, ἐθελοντῶν καὶ ἐργαζομένων ἐκεῖ, ποὺ προέρχονταν ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα καὶ ἄλλες Ὀρθόδοξες Χῶρες καὶ ἀποτελοῦσαν ἕναν πληθυσμὸ περίπου τριάντα χιλιάδων (30.000) ἀτόμων. Πολλοὶ ἀπὸ αὐτούς, ἰδίως Ἕλληνες καὶ Σλαῦοι Ἀθλητές, ὅπως καὶ ἐργαζόμενοι καὶ ἐθελοντὲς ἦταν Χριστιανοὶ Ὀρθόδοξοι. Ἀρκετοὶ ἐκκλησιάστηκαν, ζήτησαν νὰ γίνη ἀκολουθία τοῦ Εὐχελαίου, παρακολούθησαν Παρακλήσεις, ζήτησαν τὴν συμπαράσταση τῶν Ἱερέων.

Ἀκόμη ἀσχοληθήκαμε ἔμμεσα μὲ τὴν τελετὴ ἔναρξης τῶν Ὀλυμπιακῶν Ἀγώνων. Πρὶν δύο χρόνια συναντηθήκαμε μὲ τὸν Δημήτρη Παπαϊωάννου καὶ εἴχαμε μία ἐνδιαφέρουσα συζήτηση μαζί του. Βέβαια δὲν μᾶς ἀπεκάλυψε τὰ σχέδιά του, μᾶς ἄκουσε ὅμως μὲ πολὺ προσοχή. Εἴχαμε ἐπισημάνει λοιπὸν πῶς ἂν στὸ Σίδνεϊ, κατὰ τὴν τελετὴ ἔναρξης, παρουσιάστηκε ἡ μικρὴ παράδοση τῆς Αὐστραλίας, πολὺ περισσότερο στὴν Ἑλλάδα θὰ ἔπρεπε νὰ παρουσιασθῇ ἢ ὅλη διαχρονικὴ παράδοσή της, νὰ ἀρχίση δηλαδὴ ἡ θεματολογία ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα καὶ νὰ φθάση στὴν σύγχρονη Ἑλλάδα. Καὶ τὸ εἴπαμε αὐτό, διότι ἐπικρατοῦσε μιὰ παγανιστικὴ ἀντίληψη ἐκείνη τὴν ἐποχή, κατὰ τὴν ὁποία στὴν τελετὴ ἔναρξης νὰ μὴ παρουσιασθῇ ὅλη ἡ ἱστορία μας, κυρίως νὰ ἀπαλείψουν τὸ Βυζάντιο, γιατί τότε μὲ αὐτοκρατορικὸ διάταγμα σταμάτησαν οἱ Ὀλυμπιακοὶ Ἀγῶνες. Ἐμεῖς ὅμως εἴχαμε διαφορετικὴ ἄποψη ἐπὶ τοῦ θέματος, ὅτι δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ ἀγνοηθῇ μιὰ ἱστορικὴ περίοδος. Διεπίστωσα δὲ ὅτι στὶς τελετὲς αὐτὲς πέρασαν καὶ τὸ Βυζάντιο καὶ ἡ σύγχρονη κοινωνικὴ ζωή. Αὐτὸ ὀφείλεται καὶ στὴν κ. Γιάννα Ἀγγελοπούλου καὶ στὸν Δημήτρη Παπαϊωάννου.

Παράλληλα μὲ τὶς πολλὲς συναντήσεις ποὺ εἴχαμε, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος καὶ ἐγώ, μὲ τὴν κ. Γιάννα Ἀγγελοπούλου, εἴχαμε ἐπισημάνει πῶς καὶ ἡ Ἐκκλησία θὰ μποροῦσε νὰ ἔχη κάποια συμμετοχὴ στὴν τελετὴ ἔναρξης, γιὰ νὰ μὴ δοθῇ ἡ ἐντύπωση ὅτι ἐδῶ κατοικοῦν ἀρχαῖοι Ἕλληνες, ἀλλὰ ζοῦν Χριστιανοὶ ὀρθόδοξοι. Δὲν ἦταν βέβαια δυνατὸν ἡ τελετὴ νὰ ἀρχίση μὲ ἀκολουθία ἢ προσευχή, ἀλλὰ τελικὰ ἡ χορωδία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος τραγούδησε τὸν ὀλυμπιακὸ ὕμνο, ποὺ συνέταξε ὁ ἐθνικός μας ποιητὴς Κωστῆς Παλαμᾶς, ὁ ἐκφραστὴς αὐτὸς τῆς Ρωμηοσύνης.

5. Ἐρώτηση: Γενικὰ εἶσθε ἱκανοποιημένος ἀπὸ τοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες ποὺ ἔγιναν στὴν Ἑλλάδα;

Ἀπάντηση: Θὰ μείνω μόνον στὴν ἐκκλησιαστικὴ πλευρὰ τοῦ θέματος, γιατί στὰ ὑπόλοιπα δὲν θέλω νὰ ἀναμειχθῶ. Συγκροτήσαμε μιὰ ὁμάδα εἴκοσι Ἱερέων, ἡ ὁποία ἐργάστηκε πολὺ καλὰ στὸ Ὀλυμπιακὸ χωριὸ καὶ ἀπέσπασε τὰ συγχαρητήρια πολλῶν ὑπευθύνων. Σὲ μιὰ πρόσφατη ἐπίσκεψη τοῦ Ἀρχιεπισκόπου ποὺ τὸν συνόδευα στὸ Ὀλυμπιακὸ χωριό, ὁ Δήμαρχος τοῦ Χωριοῦ ἐξέφρασε τὴν ἱκανοποίησή του γιὰ τὸν τρόπο ποὺ λειτούργησε τὸ θρησκευτικὸ κέντρο καὶ ἰδίως τὸν τρόπο ποὺ ἐργάσθηκε ἡ ὁμάδα τῶν ὀρθοδόξων Κληρικῶν, οἱ ὁποῖοι ἦταν πολύγλωσσοι, ἕνας γνώριζε πέντε γλῶσσες, καὶ μποροῦσαν νὰ ἐπικοινωνοῦν μὲ ὅλους τοὺς ὀρθοδόξους. Ἦταν χαρούμενοι καὶ εὐπροσήγοροι (εἴχαμε κάνει κάποια ἐκπαίδευση) καὶ ἐκφράζονταν μὲ μειλιχιότητα, δίχως φανατισμούς. Στὸ θρησκευτικὸ Κέντρο, σὲ ἄλλους βέβαια χώρους, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς Χριστιανούς, βρίσκονταν Ἑβραῖοι, Μουσουλμᾶνοι Ἰνδουϊστὲς καὶ Βουδιστές. Οἱ Ἱερεῖς μας εἶχαν συζητήσεις μαζί τους. Ἔτσι διαφυλάξαμε τὴν παράδοσή μας, κάναμε ποιμαντικὴ μὲ αὐτοὺς ποὺ τὸ ἐζήτησαν καὶ ταυτόχρονα σεβαστήκαμε καὶ τὴν παράδοση τῶν ἄλλων. Ἦταν μιὰ πιλοτικὴ ἐργασία γιὰ τὸ πῶς μπορεῖ νὰ λειτουργήση μιὰ πολυπολιτισμικὴ κοινωνία.

6. Ἐρώτηση: Δηλαδὴ πήραμε καὶ ἐκεῖ ἄριστα;

Ἀπάντηση: Νομίζω ὅτι ἔγινε μιὰ πολὺ καλὴ ἐργασία, ὅπως τὸ ἐπεσήμαναν καὶ μερικοὶ δημοσιογράφοι στὶς ἐφημερίδες τους καὶ οἱ Ἱερεῖς μας ἀπέκτησαν μιὰ πολὺ καλὴ ἐμπειρία. Ὅπως μᾶς εἶπαν, στὸ Σίδνεϊ δὲν ὑπῆρχε ἀντίστοιχο θρησκευτικὸ Κέντρο. Ἔτσι ἱκανοποιήθηκε ἡ θρησκευτικὴ ἀναζήτηση τῶν ἀνθρώπων χωρὶς νὰ ὑπάρχουν ἀκρότητες ἢ ἀντιπαλότητες, χωρὶς νὰ γίνη παράβαση τῶν ἱερῶν Κανόνων καὶ ὅλα ἐξελίχθηκαν σὲ ἕνα κλίμα εἰρήνης καὶ ἀγάπης. Κατὰ τὴν ἐπίσκεψή μας στὸ Ὀλυμπιακὸ χωριὸ καὶ στὸ θρησκευτικὸ Κέντρο, ὁ Μάκ. Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καὶ Πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστόδουλος εἶχε ἰδιαίτερες συναντήσεις καὶ συζητήσεις καὶ μὲ τοὺς ἀρχηγοὺς τῶν Βουδιστῶν καὶ τῶν Μουσουλμάνων, ποὺ παρευρίσκονταν ἐκείνη τὴν ὥρα ἐκεῖ. Εἶναι γνωστὸν ὅτι βασικὴ ἀρχὴ τῆς ΔΟΕ εἶναι νὰ ἱκανοποιοῦνται τὰ θρησκευτικὰ συναισθήματα τῶν ἀνθρώπων ποὺ διαμένουν στὸ Ὀλυμπιακὸ χωριό, ἀλλὰ νὰ μὴ θεωρῆται τὸ Ὀλυμπιακὸ χωριὸ ὡς χῶρος Ἱεραποστολῆς.

7. Ἐρώτηση: Θὰ συνεχίσετε μὲ τοὺς Παραολυμπιακούς;

Ἀπάντηση: Βεβαίως θὰ συνεχίσουμε, διότι ὑπάρχει καὶ μεγαλύτερη ἀνάγκη. Πρέπει νὰ δείξουμε τὴν ἀγάπη μας στὰ παιδιὰ αὐτά, τὰ ὁποῖα ὅπως ἔλεγε ὁ Ἀντώνης Σαμαράκης δὲν εἶναι παιδιὰ μὲ εἰδικὲς ἀνάγκες ἀλλὰ παιδιὰ μὲ ἰδιαίτερες ἱκανότητες, καὶ πρέπει νὰ ἔχουν μιὰ ἀγάπη γιὰ τὴν ζωή, παρὰ τὰ προβλήματα ποὺ ἔχουν. Οἱ Ἱερεῖς μας θὰ βοηθήσουν καὶ μὲ τὴν πεῖρα ποὺ ἔχουν ἀποκτήσει. Ἐπίσης σκοπεύουμε νὰ συνεχίσουμε τὴν ἐπικοινωνία μὲ τοὺς ἀθλητές μας ποὺ ἔχουν ἀνάγκη τῆς παρουσίας τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ ἴδιοι οἱ Ὀλυμπιονίκες, ὅπως ὁ Κακλαμανάκης σὲ μία ἡμερίδα ποὺ κάναμε μας εἶπαν ὅτι ἔχουν ἀνάγκη τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Θεοῦ.

8. Ἐρώτηση: Πόσο εὔκολο ἦταν νὰ ὀργανωθῇ αὐτὴ ἡ δράση ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπάντηση: Ἦταν μιὰ προσπάθεια ποὺ ξεκίνησε τὶς ἀρχὲς τοῦ 1999. Ἡ Ἱερὰ Σύνοδος μὲ ὅρισε πρόεδρο τῆς Ἐπιτροπῆς, στὴν ὁποία συγκαταλέγονταν ὡς μέλη πολλὰ ἐπίλεκτα πρόσωπα τῆς κοινωνία μας ἀπὸ ὅλους τοὺς χώρους. Ἰδιαιτέρως θὰ πρέπει νὰ μνημονεύσω τὸν ἀθλητικὸ δημοσιογράφο κ. Μανώλη Μαυρομάτη, νῦν Εὐρωβουλευτή, ὁ ὁποῖος μὲ τὴν πεῖρα ποὺ εἶχε μᾶς βοήθησε πολύ. Συνεδριάζαμε δύο-τρεὶς φορὲς τὸν μῆνα σὲ πολύωρες συνεδριάσεις, γιατί ἔπρεπε νὰ καθορίσουμε τὸν σκοπὸ τῆς Ἐπιτροπῆς καὶ νὰ ἀποφασίσουμε τὸν τρόπο δράσης. Ξεκαθαρίσαμε ὅτι ἡ δική μας δράση ἔπρεπε νὰ κινηθῇ στὸν ποιμαντικὸ χῶρο, χωρὶς νὰ συμμετέχουμε σὲ ὅλα ὅσα γίνονται στοὺς Ὀλυμπιακοὺς ἀγῶνες. Ἐργαστήκαμε θετικὰ καὶ αὐτὸ φαίνεται ἀπὸ τὰ δύο Συνέδρια ποὺ διοργανώσαμε μὲ θέμα "Ἀθλητισμὸς καὶ Ἐκκλησία", τὶς ἐκδόσεις ποὺ ἔγιναν, τὴν ἐνημέρωση τοῦ κοινοῦ, τὴν θεία Λειτουργία ποὺ ἔκανε ὁ Μακαριώτατος γιὰ τοὺς ἀθλητές, τὴν ἐπικοινωνία ποὺ εἴχαμε μὲ τοὺς ἀθλητές μας, τὴν λατρευτικὴ καὶ ποιμαντικὴ διακονία στὸ ὀλυμπιακὸ χωριό, τὴν συμμετοχὴ τῆς χορωδίας τῆς Ἐκκλησίας στὴν τελετὴ ἔναρξης, τὴν προώθηση τοῦ ἐθελοντισμοῦ κλπ.

Βέβαια ὑπάρχουν πολλὲς ἀπόψεις ἐπὶ τοῦ θέματος, τὶς ὁποῖες λάβαμε σοβαρῶς ὑπόψη.Μας βοήθησαν καὶ ὅσοι ἔκαναν θετικὴ κριτική. Ἀλλὰ πρέπει καὶ πάλι νὰ ὑπογραμμίσω ὅτι ὅπως ἐργάζεται ἡ Ἐκκλησία ποιμαντικὰ στὸν στρατό, χωρὶς νὰ συμφωνεῖ μὲ ὅλα ὅσα γίνονται ἐκεῖ, ὅπως ἐργάζεται στὰ σχολεῖα, τὴν κοινωνία ποιμαντικά, χωρὶς νὰ συνευδοκὴ μὲ ὅσα ἀρνητικὰ γίνονται, τὸ ἴδιο ἐργαστήκαμε καὶ ἐδῶ ποιμαντικά, χωρὶς νὰ συμμετέχουμε ἢ νὰ συμφωνοῦμε μὲ ὅσα ἀρνητικὰ γίνονται σὲ τέτοιες περιπτώσεις ἢ ἔγιναν.