Περί σκανδάλων (Συνέντευξη)

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Δημοσιεύουμε ἐν συνεχείᾳ ὅλη τὴν συνέντευξη ποὺ ἔδωσε ὁ Μητροπολίτης κ. Ἰερόθεος στὸν δημοσιογράφο κ. Πέτρο Παπαβασιλείου καὶ δημοσιεύθηκε περικεκομμένη, λόγῳ ἔλλειψης χώρου, στὴν Ἐφημερίδα "Ἔθνος", τὴν Κυριακὴ 13 Φεβρουαρίου 2005

1. Ἐρώτηση: Ἰσχύει τὸ Συνοδικὸ Σύστημα ἢ ἀντιμετωπίζονται οἱ Ἱεράρχες ὡς "μαθητευόμενοι κληρικοὶ σὲ μιὰ ὁμογενοποιημένη γιγαντιαία ὑπερμητρόπολη ὑπό τον ἀρχηγέτη ὑπερμητροπολίτη";

Ἀπάντηση: Βεβαίως καὶ ἰσχύει στὸ Συνοδικὸ σύστημα στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Σύμφωνα μὲ αὐτό, κάθε Μητροπολίτης ἔχει οὐσιαστικὴ ἐλευθερία μέσα στὰ πλαίσια τῆς ἑνότητας τῆς Ἐκκλησίας. Ἄλλωστε, ὁ τρόπος λειτουργίας τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ὁ ἀρχαιοελληνικὸς τρόπος λειτουργίας τῶν πόλεων-κρατῶν καὶ ὄχι ὁ φεουδαλιστικὸς τρόπος λειτουργίας. Ὁ δὲ Ἀρχιεπίσκοπος στὰ Συνοδικὰ ὄργανα εἶναι primus inter pares. Βέβαια, αὐτὸ πολλὲς φορὲς ἀλλοιώνεται, δηλαδὴ ἄλλοτε μειώνεται καὶ ἄλλοτε ὑπερβαίνεται, ἀνάλογα μὲ τὴν προσωπικότητα κάθε Ἱεράρχη. Ἔτσι, τὰ ἄρρωστα πρόσωπα ἀρρωσταίνουν τοὺς θεσμοὺς καὶ οἱ ἀρρωστημένοι θεσμοὶ ἀρρωσταίνουν πιὸ πολὺ τὰ πρόσωπα. Ἑπομένως, γιὰ τὴν καλὴ λειτουργία τῆς συνοδικότητας τῆς Ἐκκλησίας εὐθύνονται ὅλοι οἱ Ἐπίσκοποι, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐπιρρίπτονται εὐθύνες στὸν Ἀρχιεπίσκοπο. Στὴν οὐσία, στὴν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος δὲν ὑπάρχει "ἀρχηγέτης ὑπερμητροπολίτης".

2. Ἐρώτηση: Ἡ ρήση τοῦ Χρυσοστόμου πὼς "περισσότεροι εἶναι οἱ Ἐπίσκοποι ποὺ χάνονται παρὰ αὐτοὶ ποὺ σώζονται" βρίσκει τραγικὴ ἐπικαιροποίηση. Εἶναι τόσο βαθιὰ τελικὰ ἡ σήψη στὸ Ἱερατεῖο;

Ἀπάντηση: Ὁ λόγος ποὺ ἀναφέρατε, ἀλλὰ καὶ ἄλλοι λόγοι Πατέρων, εἶναι πάντοτε ἐπίκαιροι. Πράγματι, ἡ ἀποστολὴ τῶν Ἐπισκόπων δὲν εἶναι συνηθισμένη, καὶ ἡ ὑπευθυνότητά τους εἶναι τεράστια. Τὸ ἔργο τους δὲν εἶναι ἁπλῶς κοινωνικὸ καὶ ἠθικό, ὁ Ἐπίσκοπος δὲν πρέπει νὰ ἐξαντλῆται σὲ ἠθικολογικὰ κηρύγματα, οὔτε βεβαίως πρέπει νὰ ἔχη πολιτικὲς ἐπιδιώξεις, ἀλλὰ τὸ ἔργο του εἶναι θεραπευτικὸ καὶ θεωτικό, εἶναι ἀνεξάρτητο ἀπὸ τὸ ἔργο τῆς Πολιτείας καὶ τῶν πολιτικῶν. Δυστυχῶς δὲν ἀνταποκρινόμαστε ὅλοι σὲ αὐτὸ τὸ ὑψηλὸ ἔργο, γι' αὐτὸ ἰσχύει αὐτὸ ποὺ λέτε στὴν ἐρώτησή σας.

Ὡς πρὸς τὸ κατὰ πόσον εἶναι βαθειὰ ἡ σήψη στὸ "Ἱερατεῖο", εἶναι μιὰ ἐρώτηση ποὺ ἐπιδέχεται πολλὲς ἀπαντήσεις. Κατ' ἀρχὰς δὲν μοῦ ἀρέσει ἡ λέξη καὶ ἡ πράξη "Ἱερατεῖο". Ὅταν οἱ Πρεσβύτεροι γίνονται "Ἱερατεῖο" καὶ οἱ Ἐπίσκοποι "Ἐπισκοπάτο", τότε θρησκειοποιοῦν τὴν Ἐκκλησία, τὴν μετατρέπουν σὲ φεουδαρχία μὲ τὶς ρατσιστικὲς κατηγορίες, καὶ χάνουν τὸν προορισμό τους. Ἐπίσης προβληματίζομαι γιὰ τὸν ὅρο ποὺ ἐπικρατεῖ στὴν ἐποχή μας κάθαρση ἢ αὐτοκάθαρση τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ λόγος γιὰ τὴν κάθαρση προϋποθέτει μιὰ βαθειὰ σήψη στὸ Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας καὶ αὐτὸ δὲν τὸ βλέπω. Βλέπω ἀσθένειες μερικῶν μελων, γι' αὐτὸ καὶ μοῦ ἀρέσει νὰ μιλῶ γιὰ θεραπεία τῶν προσώπων καὶ τῶν κακῶς κειμένων καὶ ὄχι γιὰ κάθαρση καὶ αὐτοκάθαρση.

3. Ἐρώτηση: Τὸ κεφάλαιο τῶν σκανδάλων στοὺς κόλπους τῆς Ἐκκλησίας θὰ κλείση ἢ θὰ προστεθοῦν καὶ ἄλλες σελίδες;

Ἀπάντηση: Τὰ σκάνδαλα πάντοτε ὑπῆρχαν στὴν λειτουργία τῶν ζωντανῶν ὀργανισμῶν καὶ τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Χριστὸς μᾶς βεβαίωσε: "Οὐαὶ τῷ κόσμῳ ἀπὸ τῶν σκανδάλων· ἀνάγκη γὰρ ἐστιν ἐλθεῖν τὰ σκάνδαλα· πλὴν οὐαὶ τῷ ἀνθρώπῳ ἐκείνῳ δι ου τὸ σκάνδαλον ἔρχεται" (Μάτθ. ἰη΄, 7). Μιὰ "ἠθικὰ ἀποστειρωμένη" κοινωνία εἶναι μιὰ οὐτοπία, ὅπως τὴν περιγράφει στὸ ὁμώνυμο βιβλίο του ὁ Thomas More. Ἡ "Πολιτεία" τοῦ Πλάτωνος εἶναι μιὰ ἰδεατὴ κοινωνία καὶ ὅσοι θέλησαν νὰ τὴν κατασκευάσουν ἔγιναν ἰδεολόγοι, ἰδεοκράτες, ἐθνικιστὲς καὶ τελικὰ προχώρησαν σὲ ἐθνοκαθάρσεις καὶ σὲ αἱματοχυσίες. Μὲ ἐνδιαφέρουν ποιμαντικὰ οἱ ταπεινοί, οἱ ἁμαρτωλοὶ ποὺ αἰσθάνονται τὴν ἀμαρτωλότητά τους καὶ ὄχι "οἱ καθαροὶ Φαρισαῖοι". Μέσα στοὺς πιὸ ἁμαρτωλοὺς καὶ περιφρονημένους ἀνθρώπους βλέπει κανεὶς μιὰ εἰλικρίνεια καὶ ἀληθινότητα. Ἑπομένως, καὶ ἂν ἐμφανισθοῦν νέα σκάνδαλα, ὅπως εἶναι ἐνδεχόμενο, ἡ Ἐκκλησία μὲ τὴν θεολογία καὶ τὴν ποιμαντική της θὰ τὰ ἀντιμετωπίση μὲ τὸν τρόπο ποὺ περιγράφει καὶ ὁ σύγχρονος ποιητὴς γιὰ τὸ Ἅγιον Ὅρος, δηλαδὴ τὴν Ἐκκλησία: "στὰ ἀμπάρια κουβαλάει νάμα, μέλι, κερὶ καὶ λιβάνι γιὰ τοὺς πεινασμένους τοῦ νάρθηκα γιὰ τοὺς λαβωμένους τῶν στασιδιῶν". Ὁπότε, δὲν μὲ προβληματίζουν τὰ σκάνδαλα, γιατί στὴν Ἐκκλησία βρῆκα αὐτοὺς ποὺ προσφέρουν στοὺς πεινασμένους καὶ τοὺς λαβωμένους "νάμα, μέλι, κερὶ καὶ λιβάνι".

4. Ἐρώτηση: Ποῦ μπορεῖ νὰ ὀδηγήση αὐτὴ ἡ σκανδαλολογία;

Ἀπάντηση: Ὅπως γνωρίζουμε ἄλλο σκάνδαλο καὶ ἄλλο σκανδαλολογία. Τὸ σκάνδαλο εἶναι ἕνα γεγονὸς μὲ θετικὲς καὶ ἀρνητικὲς συνέπειες, ἐνῷ ἡ σκανδαλολογία εἶναι ἡ φιλοσοφία καὶ ἡ ἰδεολογία περὶ τῶν σκανδάλων. Τὰ σκάνδαλα μπορεῖ νὰ σπάσουν τὴν βιτρίνα καὶ τὸ προσωπεῖο τῶν ψεύτικων ἀνθρώπων, ὅπου καὶ ἂν ὑπάρχουν. Ἡ σκανδαλολογία μπορεῖ νὰ φθάση στὸ νὰ κατασκευασθοῦν καὶ ἄλλες μάσκες ὑποκρισίας καὶ νὰ δημιουργηθοῦν λεγεῶνες καθαρῶν μεσσιανιστὼν καὶ μηδενιστῶν ποὺ ἀποσαρώνουν καὶ ἀποσαθρώνουν τὴν κοινωνία. Αὐτοὶ ποὺ δημιουργοῦν τὴν σκανδαλολογία θέλουν νὰ ὁδηγήσουν τὴν κοινωνία στὰ τεκταινόμενα σχέδιά τους, ἀλλὰ τελικὰ στὴν ἱστορία ὑπάρχει ὁ νόμος τῆς "ἑτερογονίας τῶν σκοπῶν", δηλαδὴ γιὰ ἀλλοῦ κατευθύνεται ἕνα γεγονὸς καὶ τελικὰ ὁδηγεῖται κάπου ἀλλοῦ. Στὸ τέλος νικᾶ τὸ ἀληθινὸ καὶ τὸ ταπεινό, ἐνῷ τὸ ψεύτικο καὶ τὸ βίαιο χάνεται σβήνεται.

5. Ἐρώτηση: Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος ἐπιχαίρει ὅτι ἔκανε τὴν Ἐκκλησία μόδα. Αὐτὸ δὲν κρύβει τὸν κίνδυνο τῆς ἐκκοσμίκευσης;

Ἀπάντηση: Δὲν ξέρω ἂν ἐπιχαίρει, ἀλλὰ κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἐπιχαίρη γιὰ τὸ πρόσκαιρο, τὸ ἐπιφαινόμενο. Ἄλλωστε, ὁ κίνδυνος τῆς ἐκκοσμίκευσης ἐνεδρεύει πάντοτε στὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι ἡ σκιὰ ποὺ συνοδεύει τὸν ἥλιο, δὲν εἶναι καινούριο φαινόμενο. Ἄρχισα νὰ γράφω γιὰ τὴν ἐκκοσμίκευση πρὶν ἀπὸ εἴκοσι χρόνια, ἀφοῦ ἡ Ἐκκλησία ἐργάζεται στὸν κόσμο καὶ ἐπηρεάζεται ἀπὸ αὐτόν. Ὅταν ἡ Ἐκκλησία (τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας) φοβᾶται τὸν κόσμο, λειτουργεῖ ἡ κοσμοφοβία. Ὅταν ὁ κόσμος κυριεύει τὴν Ἐκκλησία, λειτουργεῖ ἡ κοσμοθεωρία καὶ ἡ ἐκκοσμίκευση. Τελικὰ ἡ Ἐκκλησία εἶναι, σύμφωνα μὲ τὶς παραβολὲς τοῦ Χριστοῦ, ἡ ζύμη, τὸ ἅλας, τὸ φῶς, ὁ σπόρος κλπ. ποὺ ζωογονεῖ χωρὶς νὰ σκοτώνη, ποὺ θεραπεύει χωρὶς νὰ ἐκδικῆται, ποὺ φωτίζει χωρὶς νὰ φοβίζη καὶ νὰ φοβᾶται, δηλαδὴ δὲν λειτουργεῖ βίαια καὶ μηχανικά. Ὅταν ἡ Ἐκκλησία χάση αὐτὴν τὴν ἀποστολή της, τότε γίνεται θρησκεία, κοινωνικὴ ὀργάνωση, ἠθικὸ σύστημα, πολιτικὴ ἐξουσία, καὶ αὐτὸ εἶναι ἐκκοσμίκευση. Καὶ βέβαια, ὅταν ἡ Ἐκκλησία γίνεται μόδα καὶ χάσει τὴν ὀντολογία, τὴν παράδοση καὶ τὴν ἐσχατολογία της, τότε γίνεται βορὰ τοῦ χρόνου, τῆς κάθε ἰδεολογίας καὶ τοῦ κάθε μεσσιανισμοῦ σημαία κάθε τυραννίσκου.

6. Ἐρώτηση: Τάσσεσθε ὑπὲρ ἢ κατὰ τοῦ χωρισμοῦ Κράτους καὶ Ἐκκλησίας;

Ἀπάντηση: Χρόνια ἀκούω γιὰ τὸν χωρισμὸ Κράτους καὶ Ἐκκλησίας καὶ σπάνια συναντῶ τὸ ξεκαθάρισμα τῆς ὁρολογίας αὐτῆς. Ὁ καθένας ἐννοεῖ ὅ,τι θέλει, ὅ,τι ἐπιθυμεῖ, ὅ,τι προσδοκᾶ ἀνάλογα μὲ τὴν ἰδεολογία του. Θεωρῶ ὅτι ὁ ὅρος "χωρισμὸς Κράτους - Ἐκκλησίας" εἶναι λαθεμένος. Στὸ Κράτος ἀνήκουν καὶ οἱ Χριστιανοί, καὶ στὴν Ἐκκλησία ἀνήκει ἕνα μέρος καὶ ἀπὸ τοὺς πολῖτες. Πῶς θὰ γίνη ὁ χωρισμός; Ἔτσι ὁμιλῶ γιὰ χωρισμὸ κρατικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς διοίκησης, ὁ ὁποῖος ἐν πολλοῖς ὑφίσταται. Αὐτὸ δείχνει καὶ ἡ ἔκφραση "διακριτότητα τῶν ὅρων".

Προσωπικὰ εἶμαι ὑπὲρ τοῦ χωρισμοῦ κρατικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς διοίκησης καὶ ἀκόμη σὲ δύο σημεῖα, πέρα ἀπὸ ὅσα ὑπάρχουν. Αὐτὰ εἶναι ὁ Κατασταστικὸς Χάρτης καὶ ἡ Ἐκκλησιαστικὴ δικαιοσύνη. Καὶ τὰ δύο αὐτά, κατὰ τὴν ἐμπειρία μου, δὲν πρέπει νὰ εἶναι νόμοι τοῦ Κράτους. Μπορεῖ νὰ δοθῇ μὲ νόμο ἡ νομικὴ προσωπικότητα στὴν Ἐκκλησία, καὶ τελικὰ ἡ Ἐκκλησία νὰ καταρτίζη τὸν τρόπο τῆς διοικήσεώς της καὶ τῆς ἀπονομῆς τῆς Ἐκκλησιαστικῆς δικαιοσύνης βάσει τῶν ἱερῶν Κανόνων. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο δὲν θὰ ἐμπλέκεται τὸ Σ.τ.Ε καὶ τὰ Διοικητικὰ Δικαστήρια. Ἑπομένως, στὸν χωρισμὸ δὲν θὰ περιλαμβάνεται, γιὰ διαφόρους λόγους, ἡ μισθοδοσία, ποὺ προβλέπεται ἀπὸ τὶς συμβάσεις ποὺ ἔγιναν ἀπὸ τὴν παραχώρηση τῆς περιουσίας τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ἡ διδασκαλία τῶν θρησκευτικῶν ποὺ εἶναι ὑποχρέωση τῆς Πολιτείας στὴν ἀπαίτηση τῶν γονέων.

7. Ἐρώτηση: Πόση ἀλήθεια μπορεῖ νὰ κρύβη ἡ ἐκτίμηση ὅτι κανένας Μητροπολίτης δὲν βγαίνει μπροστὰ γιατί ἡ συντριπτική τους πλειψοφία ἔχει καταγεγραμμένο παθητικό;

Ἀπάντηση: Δὲν καταλαβαίνω τὴν φράση "κανένας Μητροπολίτης δὲν βγαίνει μπροστά". Κάθε Ἀρχιερεὺς ἔχει τὰ ἰδιαίτερα χαρίσματά του, τὰ ὁποῖα ἀξιοποιεῖ μὲ τὸν τρόπο του καὶ τὸν χαρακτῆρα του. Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μαζοποιηθοῦν ὅλοι οἱ Ἀρχιερεῖς. Οὔτε οἱ Ἀρχιερεῖς μπορεῖ ἢ πρέπει νὰ κάνουν ἀντιπολίτευση, οὔτε πρέπει νὰ συμμετέχουν σὲ ὁμάδες, ποὺ διαμάχεται ἡ μία τὴν ἄλλη. Ἐπίσης, δὲν πρέπει νὰ τὰ ἑρμηνεύουμε ὅλα ὡς "καταγεγραμμένο παθητικό". Μπορεῖ νὰ ὑπάρχουν Ἀρχιερεῖς ποὺ σιωποῦν ἀπὸ ἰδιοτέλεια, ἀλλὰ αὐτὸ δὲν γενικεύεται. Ἔπειτα, ἂν κάποιος Μητροπολίτης "βγεῖ μπροστά", τότε τοῦ ἀποδίδουν διάφορους χαρακτηρισμούς, ὅτι "κάνει ἀντιπολίτευση", "φτιάχνει ἴματζ", "ἔχει πικρίες καὶ κόμπλεξ". Μοῦ ἀρέσει ὅ,τι κάνει κανεὶς νὰ εἶναι ἀληθινὸ καὶ νὰ ἀντέχη στὸν χρόνο.

8. Ἐρώτηση: Ποιά εἶναι ἡ θέση σας γιὰ τὰ "ἠθικὰ παραπτώματα" τῶν Ἱεραρχῶν;

Ἀπάντηση: Εἶμαι ὑπὲρ τῆς ἠθικῆς καὶ τοῦ ἤθους, ἀλλὰ κατὰ τῆς ἠθικολογίας. Βέβαια, αὐτὴ ἡ ἠθική, κατὰ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία, ταυτίζεται μὲ τὴν ἀσκητική, ποὺ ἀγγίζει ὅλη τὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου καὶ δὲν εἶναι μιὰ ἐπιδερμικὴ ἠθική. Θεωρῶ, λοιπόν, ὅτι οἱ Κληρικοὶ πρέπει νὰ εἴμαστε πρότυπα ἤθους, παρὰ τὰ ἀνθρώπινα λάθη μας. Ὁ λαὸς συγχωρεῖ μερικὰ λάθη τῶν Κληρικῶν, ὅταν βλέπη στὸ πρόσωπό τους τὴν ἁπλότητα, τὴν ταπείνωση, τὴν ἐκδαπάνηση ὑπὲρ τοῦ λαοῦ, τὴν ἀφιλαργυρία καὶ τὴν πτωχεία. Τελικά, τὰ "ἠθικὰ παραπτώματα" καὶ κυρίως τὸ θράσος καὶ ἡ ἀμετανοησία μερικῶν Κληρικῶν χαρακτηρίζονται ὡς ἐκκλησιαστικὰ παραπτώματα, διότι προσβάλλουν τὸ Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ Κληρικοὶ καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας πρέπει νὰ αἰσθάνονται ὅτι τὰ ἁμαρτήματά τους δὲν εἶναι ἀτομικά, ἀλλὰ ἐκκλησιαστικά, εἶναι "ἀσέλγεια" στὸ Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας. Πράγματι, ὅταν κανεὶς δὲν πιστεύη αὐτὰ ποὺ διδάσκει, ὅταν πλουτίζη σὲ βάρος τοῦ λαοῦ, ὅταν ζῇ ὡς φεουδάρχης καὶ αἰσθάνεται τοὺς ἀνθρώπους ὡς βασάλους, ὅταν ἐκμεταλλεύεται ποικιλοτρόπως τὰ θρησκευτικὰ συναισθήματα ἢ τὸ ἐκκλησιαστικὸ φρόνημα τοῦ λαοῦ, τότε αὐτὸ θεωρεῖται "ἀσέλγεια" στὸ Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας. Ἑπομένως, πρέπει νὰ δοθῇ μεγάλη σημασία καὶ προτεραιότητα στὴν ἐκλογὴ ἑνὸς Ἐπισκόπου σὲ μιὰ Ἐπαρχία.

9. Ἐρώτηση: Δημιουργεῖ πλέον ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀληθινὲς σχέσεις, ὁλοκληρώνει τὸν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο;

Ἀπάντηση: Νομίζω πρέπει νὰ διακρίνουμε μεταξὺ ὀρθόδοξης θεολογίας καὶ θρησκειοποιημένης θεολογίας. Ἡ Ἐκκλησία μὲ τὰ μυστήρια καὶ τὴν θεολογία της δημιουργεῖ ἀληθινὲς σχέσεις μὲ τὸν Θεό, τὸν συνάνθρωπο καὶ τὴν κτίση. Αὐτὸ εἶναι τὸ ἐνοποιητικὸ ἔργο της, ἐνῷ "ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιον τοῦ λαοῦ". Ὅπου ὑπάρχει διχασμός, ἐκεῖ ὑπάρχει παρα-ὀρθοδοξία. Μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια ἡ Ἐκκλησία ὁλοκληρώνει τὸν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο, δηλαδή, τοῦ ἀναπτύσσει τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ἀγάπη, ἀφοῦ τὸ περιεχόμενο τοῦ προσώπου εἶναι ἡ κένωση καὶ ἡ προσφορά. Τὸ κακὸ εἶναι ὅταν ζῇ κανεὶς μέσα στὴν Ἐκκλησία καὶ δὲν καταλαβαίνει τίποτα ἀπὸ αὐτὴν τὴν πνευματικὴ ὁλοκλήρωση ποὺ γίνεται μέσα σὲ αὐτήν. Καὶ τὸ χειρότερο εἶναι ὅταν ὑπάρχουν Κληρικοὶ ποὺ ζοῦν μηχανικὰ καὶ ἐπαγγελματικὰ μέσα στὴν Ἐκκλησία, ἐνῷ ἄλλοι, λαϊκοὶ καὶ μοναχοί, μπορεῖ νὰ ἀπολαμβάνουν τὴν Ἐκκλησία ὡς τὸ "κατάλυμα τῶν θείων ἐρώτων". Τελικά, ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἕνας ἀμύθητος θησαυρὸς ποὺ πρέπει κανεὶς νὰ ἔχη ἔμπνευση, δύναμη, ἀγωνιστικότητα καὶ ζῆλο γιὰ νὰ τὸν ἀπολαύση. Γι' αὐτὸ ὁ πραγματικὸς Χριστιανὸς εἶναι ἀληθινὸς ποιητής, καλλιτέχνης. Καὶ τὸ "ἔγκλημα" ἡμῶν τῶν Κληρικῶν εἶναι ὅταν ἀγνοοῦμε ὅλη αὐτὴ τὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν ἐκλαμβάνουμε ἢ τὴν παρουσιάζουμε ὡς μιὰ ἀνθρώπινη ὀργάνωση, ἢ μιὰ ἁπλὴ θρησκεία μὲ τελετὲς καὶ θρησκευτικὰ συναισθήματα, χωρὶς νὰ αἰσθανόμαστε τὴν ἀναγέννηση τοῦ προσώπου.–