Κύριο ἄρθρο: Ὁ «Θησαυρὸς τοῦ Δαμασκηνοῦ» καὶ οἱ Βούλγαροι

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Σὲ προηγούμενο τεῦχος τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Παρέμβασης δημοσιεύθηκε ἡ ὁμιλία τοῦ Καθηγητοῦ καὶ Κοσμήτορος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν καὶ ἀγαπητοῦ Πρωτοπρ. π. Γεωργίου Μεταλληνοῦ μὲ τίτλο «Ὁ Ἐπίσκοπος Ναυπάκτου Δαμασκηνὸς Στουδίτης, συγγραφέας τοῦ "Θησαυροῦ"», τὸν ὁποῖο εὐχαριστῶ καὶ γιὰ τὸν κόπο ποὺ ἔκανε νὰ ἔλθη στὴν Ναύπακτο καὶ γιὰ τὰ καλὰ λόγια γιὰ τὸ πρόσωπό μου. Βεβαίως, τὰ ἀνταποδίδω μὲ πολὺ μεγάλη χαρά, διότι πρόκειται γιὰ ἐξαίρετο ἐπιστήμονα, ἐκφραστὴ τῆς Ὀρθοδόξου νηπτικὴς παραδόσεως καὶ ἄρτιο ἄνθρωπο, ποὺ ἔχει τὸ ἀνεπίφθονον καὶ ἀναγνωρίζει χαρίσματα στοὺς ἄλλους, καίτοι ὁ ἴδιος διακατέχεται ἀπὸ πληθώρα χαρισμάτων.

Στὴν ὁμιλία τοῦ λόγῳ τοῦ περιορισμένου χρόνου ἔκανε μιὰ μικρὴ ἀναφορὰ στὴν προσφορὰ τοῦ «Θησαυροῦ» στὴν Βουλγαρία. Δηλαδή, μεταξὺ τῶν ἄλλων εἶπε: «Τὴν εὐρύτερη ἀποδοχὴ τοῦ ἔργου δείχνουν οἱ μεταφράσεις του στὰ ρωσικὰ (1656 καὶ 1715) στὰ σερβικὰ (πρὸ τοῦ 1580) καὶ στὰ τουρκικὰ (καραμανλίδικη γραφή, τὸ 1731), γιὰ τοὺς τουρκόφωνους Ρωμηοὺς (Ὀρθοδόξους). Τὸ βιβλίο αὐτό, ἐξ ἄλλου, ἐθεμελίωσε τὴν ἐκκλησιαστικὴ λαϊκὴ φιλολογία τῶν χρόνων τῆς δουλείας. Ἰδιαίτερα, μάλιστα, διεδόθη στὴ Βουλγαρία, ἐπηρεάζοντας σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν ἀνάπτυξη τῆς βουλγαρικῆς φιλολογίας, ὡς τὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα (πρβλ. τὶς Συλλογὲς Λόγων "DAMASKINITE", δηλαδὴ «Δαμασκηνάρια»). Τὴν ἐξάπλωσή του διευκόλυνε καὶ ἡ γλωσσικὴ μορφή του, ποὺ ἦταν ἡ δημοτικὴ ἑλληνικὴ τῆς ἐποχῆς. Ἡ Ἐθναρχία (Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο) εἶχε λάβει μία ἰδιαίτερα σημαντικὴ ἀπόφαση: ἡ λατρεία παραμένει στὴν καθιερωμένη γλωσσικὴ μορφή, (ἑλληνικά), ἐνῷ τὸ κήρυγμα γίνεται σὲ ἁπλούστερη γλωσσικὴ μορφὴ (ρωμαίϊκα)».

Μετὰ τὴν δημοσίευση τῆς ὁμιλίας αὐτῆς, μοῦ τηλεφώνησε ὁ Ὁμότιμος Καθηγητὴς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ἀντώνιος Παπαδόπουλος, πολὺ ἀγαπητὸς καὶ σεβαστὸς σὲ μένα ἀπὸ τὴν φοιτητική μου ζωὴ στὴν Θεσσαλονίκη, ἀλλὰ καὶ τακτικὸς ἀναγνώστης τῆς Ἐφημερίδος μας, καὶ μοῦ εἶπε ὅτι ὁ Δαμασκηνὸς Στουδίτης, ὁ μετέπειτα Μητροπολίτης Ναυπάκτου, μὲ τὸ βιβλίο του «Θησαυρὸς» ἔπαιξε σπουδαῖο ρόλο στὴν μορφωτικὴ ἀφύπνιση τῶν Βουλγάρων, ὅπως τὸ ἐπεσήμανε καὶ ὁ π. Γεώργιος.

Στὴν συνέχεια μοῦ ἀπέστειλε μιὰ φωτοτυπημένη ὁμιλία του καὶ τὴν κλασσικὴ μελέτη τοῦ «Ὁ ἅγιος Δημήτριος εἰς τὴν ἑλληνικὴν καὶ βουλγαρικὴν παράδοσιν», στὰ ὁποῖα ὑπάρχουν στοιχεῖα σχετικὰ μὲ τὴν ἐπίδραση τὴν ὁποία ἄσκησε τὸ βιβλίο «Θησαυρὸς Δαμασκηνοῦ» στοὺς Βουλγάρους. Τὰ παρουσιάζω, γιατί ἔχουν ἰδιαίτερη σημασία.

Στὴν ὁμιλία του, μεταξὺ τῶν ἄλλων, λέγει: «Ὁ Ἅγιος Δημήτριος βρίσκεται στὸ ἐπίκεντρο τῆς ζωῆς τοῦ χειμαζομένου Βουλγαρικοῦ λαοῦ κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς Τουρκοκρατίας. Τοῦτο διαπιστώνει ὁ ἐρευνητὴς τῶν φιλολογικῶν κειμένων καὶ ἰδιαιτέρως τῶν λεγόμενων "Δαμασκηναρίων". Τὰ Δαμασκηνάρια εἶναι συλλογὴ ἔργου τοῦ Θεσσαλονικέως ὑποδιακόνου Δαμασκηνοῦ, ποὺ περιέχει Βίους Ἁγίων καὶ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ποὺ μεταφράστηκαν στὴν Βουλγαρία. Σήμερα, Βούλγαροι ἱστορικοὶ ἀναγνωρίζουν στὰ κείμενα αὐτὰ τὰ πρῶτα σπέρματα τῆς μορφωτικῆς τους ἀφυπνίσεως, ὁμολογῶντας ἔτσι τὴν ἐπίδραση ποὺ ὑπέστησαν ἀπὸ τὴν προηγηθεῖσα Ἑλληνικὴ μορφωτικὴ ἀφύπνιση. Τὰ Δαμασκηνάρια πρέπει νὰ συνετέλεσαν στὴ δημιουργία θρησκευτικῶν ἀσμάτων, στὰ ὁποῖα ὁ Ἅγιος Δημήτριος φέρεται νὰ συνεργεῖ στὴν ἀνέγερση Ναῶν, νὰ εἰσέρχεται στὸν ἀγροτικὸ καὶ κοινωνικὸ βίο τῶν Βουλγάρων, παρηγορῶντας τὸ λαὸ ὡς τοῦ Θεοῦ παράκλητος. Ἀνάλογα κείμενα ἔχουμε καὶ στὴ Ρωσία, ὅπως παρατήρησε ὁ καθηγητὴς D. Obolensky».

Στὴν μελέτη του μὲ τίτλο «Ὁ ἅγιος Δημήτριος εἰς τὴν ἑλληνικὴ καὶ βουλγαρικὴν παράδοσιν» ὁ κ. Καθηγητὴς ἀναφέρεται στὸ θέμα αὐτὸ καὶ κυρίως στὸ ὅτι ὁ «Θησαυρὸς» τοῦ Δαμασκηνοῦ, ποὺ ὁ συγγραφέας τὸ ἔγραψε ὡς ὑποδιάκονος, λόγῳ καὶ τῆς ἁπλῆς γλώσσης του εἶχε εὐρύτατη διάδοση στὴν Βουλγαρία «εἰς πλεῖστα μέρη», «ἀπὸ τοῦ τέλος τοῦ δεκάτου ἕκτου αἰῶνος ἕως τῶν ἀρχῶν τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος».

Ὁ Καθηγητὴς παρατηρεῖ ὅτι οἱ πρῶτες μεταφράσεις στὴν βουλγαρικὴ γλῶσσα, ποὺ ἔγιναν στὴν Ἱερὰ Μονὴ τῆς Ρίλας, περιορίζονταν «εἰς μίαν κατὰ λέξιν ἀπόδοσιν τοῦ ἑλληνικοῦ πρωτοτύπου εἰς τὴν βουλγαρικὴν γλῶσσαν». Ὅμως στὴν συνέχεια ἄλλες μεταφράσεις παρουσιάζουν διάφορες παραλλαγὲς ποὺ ὀφείλονται «εἰς τὸν ἐλεύθερον πλέον τρόπον τοῦ ἐργάζεσθαι τῶν μεταφραστῶν καὶ τῶν περὶ τὸν Δαμασκηνὸν ἀσχοληθέντων». Δηλαδή, ὅπως παρατηρεῖται, οἱ μεταφράσεις τοῦ δεκάτου ἑβδόμου αἰῶνος μετέφραζαν «μετὰ σχετικῆς ἐλευθερίας ἐκ τοῦ ἑλληνικοῦ εἰς τὴν βουλγαρικὴν τὰ ἔργα τοῦ Δαμασκηνοῦ, χωρὶς νὰ ἀλλοιώνουν πολὺ τὸ πρωτότυπον», ἐνῷ οἱ μεταφραστὲς τοῦ δεκάτου ὀγδόου αἰῶνος δὲν προέβαιναν μόνον σὲ μεταφράσεις, «ἀλλὰ καὶ εἰς συμπιληματικὸν δημιουργικὸν ἔργον διὰ συλλογῶν, εἰς τὰς ὁποίας ὁμοῦ μετὰ τῶν ἔργων τοῦ Δαμασκηνοῦ ὑπῆρχον καὶ ἕτερα».

Ἔτσι, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ Δαμασκηνοῦ ποὺ κυκλοφοροῦσαν μεταφρασμένα στὴν βουλγαρικὴ γλῶσσα, κυκλοφοροῦσαν καὶ τὰ λεγόμενα «Δαμασκηνάρια». Μὲ τὸν ὅρον αὐτὸ στὴν ἀρχὴ ἐννοεῖτο ἡ συλλογὴ τῶν λόγων τοῦ Δαμασκηνοῦ, ἐνῷ ἀργότερα ἀπὸ τὸν δέκατο ἕβδομο αἰῶνα «ὁ αὐτὸς τίτλος ἐσήμαινε συλλογάς, εἰς τὰς ὁποίας μόνον μέρος τῶν λόγων τοῦ Δαμασκηνοῦ ὑπάρχει. Εἰς τὰ τελευταῖα ταῦτα Δαμασκηνάρια ὑπάρχουν πλὴν τοῦ ἄλλου ὑλικοῦ καὶ στοιχεῖα λαογραφικά».

Ἑπομένως, στὶς συλλογὲς μὲ τὸν ὅρο Δαμασκηνάρια «ἐκφράζονται ποικίλοι ἐθνικοὶ πόθοι τῶν Βουλγάρων, ἰδία διὰ τῶν παραλλαγῶν ἐπὶ παλαιῶν κειμένων». Καὶ ὅπως σημειώνει ὁ Καθηγητής, «σήμερον μάλιστα Βούλγαροι ἱστορικοί, εἰς τὰς παραλλαγὰς ταύτας ἀναζητοῦν νὰ εὕρουν τὸ πρῶτον τὰ σπέρματα τῆς μορφωτικῆς καὶ ἐθνικῆς των ἀφυπνίσεως».

Εἶναι ἐνδιαφέρουσες γιὰ μᾶς τοὺς Ναυπακτίους, εἰδικὰ γιὰ μένα τὸν Μητροπολίτη της Ναυπάκτου, οἱ σημαντικὲς αὐτὲς πληροφορίες, τὶς ὁποῖες μᾶς δίνει ὁ Καθηγητὴς Ἀντώνιος Παπαδόπουλος. Θὰ ἤθελα νὰ εὐχαριστήσω τὸν Καθηγητὴ Ἀντώνιο Παπαδόπουλο γιὰ τὴν ἀγάπη του καὶ τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὸ πρόσωπό μου, γιὰ τὴν ἐπικοινωνία ποὺ εἶχε μαζί μου καὶ τὶς πληροφορίες ποὺ μοῦ ἔδωσε. Ἐπίσης θὰ πρέπη νὰ ἐπισημάνω ὅτι πρόκειται γιὰ Καθηγητὴ ποὺ διακρίνεται γιὰ ἐπιμέλεια, ἡ ὁποία φαίνεται εὐδιάκριτα σὲ ὅλα τὰ κείμενά του, γνώστη τῶν πατερικῶν – νηπτικῶν κειμένων, ἀλλὰ καὶ ἄριστο ἐκφραστὴ τῆς διδασκαλίας τῶν νηπτικῶν Πατέρων γιὰ τὸν νοῦ, τὴν ἐμπειρκὴ γνώση, τὴν νοερὰ προσευχή, τὴν νοερὰ ἡσυχία καὶ τὴν θεωρία τοῦ Θεοῦ. Ἰδίως αὐτὸ τὸ τελευταῖο φαίνεται στὸ σημαντικὸ βιβλίο του μὲ τίτλο «Θεολογικὴ γνωσιολογία κατὰ τοὺς νηπτικοὺς Πατέρας».

Καὶ οἱ δύο Καθηγητές, ὁ Πρώτ. π. Γεώργιος Μεταλληνὸς καὶ ὁ κ. Ἀντώνιος Παπαδόπουλος, ὅπως καὶ πολλοὶ ἄλλοι δείχνουν τὸν σύνδεσμο καὶ τὴν σχέση ποὺ ὑπάρχει, καὶ πρέπει νὰ ὑπάρχη, μεταξὺ τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν. Οἱ Καθηγητὲς τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν μελετοῦν τὰ κείμενα τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ μὲ αὐτὸ τὸ «πνεῦμα» διδάσκουν τοὺς φοιτητάς, καὶ οἱ Κληρικοὶ παντὸς βαθμοῦ ἐπὶ τῇ βάσει τῆς διδασκαλίας τῶν ἁγίων Πατέρων ποιμαίνουν συγκεκριμένα ποίμνια. Ἡ ἑνοποιοῦσα ἀρχὴ εἶναι ἡ κοινὴ τροφὸς ὅλων μας, ἡ Ἐκκλησία. Οἱ ἐνδεχόμενες διασπάσεις δὲν ὠφελοῦν τὸν λαὸ τοῦ Κυρίου ποὺ περιμένει πολλὰ ἀπὸ μᾶς.–