Ἀρχιμ. π. Βενεδίκτου Νεοσκητιώτη: Βίος καί ἔργα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου

Ἀρχιμ. π. Βενεδίκτου Νεοσκητιώτη, Γέροντος Ἱερᾶς Καλύβης Ἁγίου Σπυρίδωνος

Ὁμιλία στό Ε' Θεολογικό Συνέδριο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου μέ γενικό θέμα «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης∙ φορέας τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Παραδόσεως».

Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ἐχάρισε στήν Ἐκκλησία ἁγιασμένους πατέρες, οἱ ὁποῖοι ἐσφράγισαν τόν 18ο καί τόν 19ο αἰῶνα μέ τήν φωτεινή παρουσία τους, τήν ὀρθόδοξη θεολογία τους, τήν αὐστηρή ἀσκητική τους ζωή, τά θεοφώτιστα συγγράμματά τους καί τίς παραδοσιακές μοναστικές τους ἀρχές. Οἱ πατέρες μας αὐτοί ἄφησαν ἀνεξίτηλη τήν σφραγῖδα τους στήν ἐκκλησιαστική ζωή μέχρι τίς ἡμέρες μας.

Οἱ ἐπιφανέστεροι καὶ γνωστότεροι ἀπό αὐτούς τούς πατέρες εἶναι ὁ ἅγιος Μακάριος, ἐπίσκοπος Κορίνθου, ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος. Εἶναι γνωστοί καὶ οἱ τρεῖς τους γιὰ τὸ λεγόμενο κίνημα τῶν «κολλυβάδων», ποὺ ἦταν μία ὑγιής ἀντίδρασις ἐνάντια στίς ἐπιδράσεις τῆς φράγκικης θεολογίας στόν Ὀρθόδοξο τρόπο ζωῆς, καί ἐνάντια στήν ἐκκοσμίκευσι, ἡ ὁποία καί σήμερα ἀπειλεῖ νά ἀλλοιώση γενικότερα τήν Ὀρθόδοξη Παράδοσι. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὑπῆρξε πρωτοστάτης στόν ἀγῶνα αὐτόν στούς δύσκολους ἐκείνους χρόνους.

Ὁ λόγος του ἔχει μιά ἀμεσότητα καί παραμένει μέχρι τίς ἡμέρες μας ζωντανός καί ἐπίκαιρος, ἀφοῦ καί ἡ ἐποχή στήν ὁποία ἔζησε ἔχει πολλά κοινά σημεῖα μέ τήν δική μας ἐποχή. «Εἶναι ἕνας ἀπό τούς δύο μεγάλους γίγαντες, πού ὡσάν Ἄτλαντες κράτησαν τό Γένος στούς ὤμους τους. Ὁ ἄλλος στῦλος εἶναι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός... Καί σήμερα βλέπουμε τήν ἴδια ἀπομάκρυνσι ἀπό τόν δρόμο τοῦ Θεοῦ, τίς ἴδιες καταλυτικές διαβρώσεις στήν καθημερινή ζωή τοῦ λαοῦ μας, τίς ἔντονες ἐπιρροές πού δέχεται ἀπό ὅλα τά μέσα ἐνημερώσεως... Γι’ αὐτό καί ἡ ἀνάγκη νά ἀκούσουμε τήν φωνή τοῦ ἁγίου Νικοδήμου γίνεται δραματικά ἐπείγουσα καί ὁλοφάνερη».

Ὁ ἅγιος Νικόδημος, τόν ὁποῖο ἡ τοπικὴ αὐτὴ Ἐκκλησία τιμᾶ, ἀποτελεῖ τήν ψυχή τοῦ κινήματος τῶν Κολλυβάδων.

Ποιός ἦταν ὅμως καί τί δίδασκε;

Ἄς τά δοῦμε γιά λίγο.

Τό 1749 γεννήθηκε στή χώρα τῆς Νάξου Κυκλάδων ὁ Νικόλαος Καλιβούρτζης. Ὁ πατέρας του ὀνομαζόταν Ἀντώνιος καί ἡ μητέρα του Ἀναστασία. Εἶχε καί ἕναν μικρότερο ἀδελφό, τόν Πιέρο, πού ἀργότερα ἔγινε ἕνας ἀπό τούς βασικούς συνδρομητές τοῦ πολυγραφότατου Ἁγίου μας. Ἀπό μικρό παιδί πῆρε τήν ἐκκλησιαστική εὐσέβεια ἀπό τήν μητέρα του καί ἔκανε παρέα μέ τόν ἐξάδελφό του, μετέπειτα ἐπίσκοπο Εὐρίπου Ἱερόθεο.

Δίπλα στό σπίτι του ἦταν ὁ ἐνοριακός Ἱερός Ναός τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, στόν ὁποῖο σύχναζε σέ ὅλες τίς ἀκολουθίες, ὅπου καί ἔμαθε πολλούς ὕμνους. Σέ ἡλικία 12 ἐτῶν, εἰσάγεται στήν ὀνομαστή σχολή τῆς Νάξου, πραγματική Ἀκαδημία. Λειτουργοῦσε στήν Ἱερά Μονή τοῦ ἁγίου Γεωργίου Γρώττας, μέ διευθυντὴ τόν ἀδελφό τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, τόν Ἀρχ. Χρύσανθο τόν Ἐξωχωρίτη.

Ἀνώτερες Σπουδές στήν Σμύρνη

Μέ πατρική μέριμνα τοῦ Μητροπολίτη Παροναξίας Ἀνθίμου Βαρδῆ, στέλνεται στήν «Εὐαγγελική Σχολή» τῆς Σμύρνης. Ἐκεῖ τόν ἀνέλαβε ὁ ξακουστός Ἱερόθεος Βουλισμᾶς. Ἐκεῖ εἶχε σάν συμμαθητές, μεταξύ ἄλλων, καί τούς μετέπειτα Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, Νεόφυτο τόν Ζ΄ καί Γρηγόριο τόν Ε΄.

Ὁ Νικόλαος ἔγινε γνωστός γιά τήν πολυμάθειά του καί τήν δυνατή μνήμη του. Ἀρκοῦσε νά διαβάση μία φορά ἕνα βιβλίο καί νά τό θυμᾶται πάντα! Ἡ εὐφυΐα του, ἡ ταπεινότητά του καί ὁ πληθωρισμός τῶν γνώσεων, ἐκκλησιαστικῶν καί κοσμικῶν, τόν ἀνέδειχναν σέ δάσκαλο ἀκόμα καί τῶν συμμαθητῶν του. Γι’ αὐτήν τήν μνήμη του ἀκόμη καί τώρα γίνεται λόγος στό Ἅγιον Ὄρος. Λέγεται ὅτι μία χρονιά τό Μ. Σάββατο πού διαβάζονται 15 προφητεῖες ἦταν ὁ κυρίως διαβαστής. Γιά νά τόν δοκιμάσουν τοῦ ἔκρυψαν τά βιλία. Κάτω ἀπό τόν πολυέλεο ὅμως βλέπουν τόν Ἅγιο ἀτάραχο νά ἀπαγγέλη τίς προφητεῖες καί στό σημεῖο πού ἄλλαζε ἡ σελίδα μέ τό χέρι του ἔκαμνε τήν ἴδια κίνησι πού θά ἔκαμνε, ἄν εἶχε στά χέρια του τό βιβλίο ἀλλάζοντας τήν σελίδα. Θαύμασαν ὅλοι γιά τήν τόση μεγάλη μνήμη πού διέθετε.

Πέρα ἀπό τήν βαθειά γνῶσι τῶν Θεολογικῶν γραμμάτων καί τῶν ἐπιστημῶν τῆς ἐποχῆς, ἔμαθε τέλεια τήν λατινική, τήν ἰταλική καί τήν γαλλική γλώσσα. Μετά ἀπό τήν πενταετῆ οἰκότροφη φοίτησί του, σέ ἡλικία 21 ἐτῶν, παρά τίς προσπάθειες νά μείνη ὡς δάσκαλος στή Σχολή, αὐτός τόν νοῦ του τόν εἶχε ἀλλοῦ...

Στήν Νάξο μέ τούς «Κολλυβάδες»

Τό 1770-1774, γιά μιά πενταετία περίπου ἐργάστηκε ὡς Γραμματέας τῆς Μητροπόλεως Παροναξίας μέ τήν ἐποπτεία καί τήν καθοδήγησι τοῦ Μητροπολίτου Παροναξίας Ἀνθίμου τοῦ Γ' (1742- 1779). Τοῦ πρότεινε μάλιστα νά γίνη κληρικός καί μέ τίς γνώσεις του νά ἀντιμετωπίση τήν θεολογία τῶν Φράγκων, ποὺ ὑπῆρχαν στό νησί.

Τήν ἐποχή αὐτή (1774) βρέθηκαν στήν Νάξο ἐξόριστοι ἀπό τό Ἅγιον Ὄρος, οἱ ὑπέρμαχοι τῆς Ὀρθοδοξίας ἁγιορεῖτες πατέρες, Ἱερομόναχοι Γρηγόριος καί Νήφων καί ὁ Γερο-Ἀρσένιος. Γνωρίστηκαν καί μίλησαν γιά τό «κολλυβαδικό» κίνημα, μέ τό ὁποῖο οἱ μοναχοί ὑπερασπίζονταν τήν Κυριακή, ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως, ἡμέρα χαρᾶς καί ὄχι... μνημοσύνων καί γονυκλισιῶν! Τοῦ μίλησαν γιά τίς μορφές τοῦ Γέροντα Σιλβέστρου καί τοῦ ἁγίου Μακαρίου (Νοταρᾶ), πρώην ἐπισκόπου Κορίνθου, ποὺ βρίσκονταν στήν Ὕδρα. Ἐκεῖ τοὺς συνάντησε ὁ Νικόλαος, καί πῆρε τήν εὐλογία νά μονάση στό Ἅγιον Ὄρος καί νά γνωρίση τήν φιλοκαλική παράδοσι, στοιχεῖα τῆς ὁποίας εἶναι ἡ ἑορτή τῆς Ἀναστάσεως, ἡ ἄσκησις, ἡ νῆψις (ἐσωτερική ἐγρήγορση) καί ἡ καρδιακή προσευχή.

Ζήτησε τήν εὐλογία τοῦ ἐπισκόπου καί τῆς μητέρας του (ὁ πατέρας του εἶχε κοιμηθῆ). Μέ τήν μητέρα του συμφώνησαν τήν ἡμέρα τῆς ἀναχώρησής του νά τήν ἀνεβάση στήν Ἱ. Μ. Χρυσοστόμου τοῦ νησιοῦ. Ὅταν αὐτό ἔγινε καί κατέβηκε στήν παραλία γιά νά πάρη τό πλοιάριο, αὐτό ἀναχώρησε χωρίς νά προλάβη ν' ἀνέβη. Ὁ ἀποφασισμένος Νικόλαος κολυμπώντας τούς ἀνάγκασε μετά ἀπό ὥρα νά γυρίσουν νά τόν πάρουν...Ἡ μητέρα του ἀργότερα ἔγινε μοναχή μέ τό ὄνομα Ἀγάθη!

Στό Ἅγιον Ὄρος

Ὁ Νικόλαος σέ πελάγη εὐτυχίας, φτάνει τό 1775 στό Ἅγιον Ὄρος, στή Ἱερὰ Μονὴ Διονυσίου. Γνώρισε τούς κολλυβάδες ἀδελφούς Σκουρταίους καί τόν ἀσκούμενο στήν καλύβα τῆς Καψάλας μοναχό Εὐθύμιο, ἀργότερα παραδελφό του καί βιογράφο του.

Μετά ἀπό λίγους μῆνες στήν Ἱ. Μ. Διονυσίου οἱ ἀρετές του ἀνάγκασαν τόν ἡγούμενο νά τόν κείρη μικρόσχημο μοναχό, μέ τό ὄνομα Νικόδημος. Μετά ἀπό δύο χρόνια (1777) ἔφτασε ὁ πρώην Κορίνθου ἅγιος Μακάριος στό Ὄρος καί ἔμεινε στό κελί «Ἅγιος Ἀντώνιος». Ἀπό ἐκεῖ ἐμήνυσε στό Νικόδημο γιά συνάντησι.

Μέ εὐλογία ἔφτασε ἐκεῖ καί ὁ Ἅγιος τοῦ ἐμπιστεύτηκε νά συντάξη προοίμιο στήν «Φιλοκαλία» καί τόν «Εὐεργετινό» καί νά διορθώση τυχόν ὀρθογραφικά σφάλματα. Παρέλαβε ἀκόμη καί τό πόνημα περί «Συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως» γιά νά τό πλατύνη μέ ὑποσημειώσεις....

Ποτέ δέν ἔμεινε ἀργός, οὔτε ἄφησε τήν ἄσκησι καί τήν ἀδιάλειπτο, μονολόγιστη καί νοερά προσευχή. Ποτέ δέν ἄφησε τήν ἀγάπη του πρός τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας μέ τά ἔργα οἰκοδομῆς... Γι’ αὐτὸ καὶ σέ ὅλα σχεδόν τὰ ἔργα του ἀναφέρεται: «Εἰς ὠφέλειαν τοῦ χριστεπωνύμου πληρώματος», ἤ «Εἰς κοινὴν τῶν ὀρθοδόξων ὠφέλειαν».

Τά τελευταῖα χρόνια του

Τό 1800 βρισκόταν ἐξόριστος ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ὁ Ε΄, κοντά στόν Νικόδημο. Ἐπειδή πολλοί χριστιανοί ἐγίνοντο μωαμεθανοί ἀπό τήν πίεσι τῶν Τούρκων, ἔφταναν ἀπ' αὐτούς ἀρκετοί στό Ἅγιον Ὄρος νά συμβουλευτοῦν τόν Πατριάρχη. Αὐτός τούς ἔστελνε στή συνέχεια στό Νικόδημο... Ἀνάμεσα σ' αὐτούς πού ἐμψυχώθηκαν εἶναι καί ὁ Νεομάρτυρας Κωνσταντῖνος ὁ Ὑδραῖος.

Ἐκείνη τήν ἐποχή εἶχαν ἔλθει παπικοί γιά νά συζητήσουν δογματικά ζητήματα στό Ἅγιον Ὄρος. Ἡ Ἱερά Κοινότητα τούς ἔστειλε στόν Ἅγιό μας. Αὐτός ἐμφανίστηκε, ὅπως πάντα, ρακένδυτος καί τσαρουχοφόρος! Αὐτοί τό πῆραν γιά προσβολή. Δόθηκαν ἐξηγήσεις καί μετά ἔπαθαν τέτοια ἧττα στή συζήτηση πού σιώπησαν καί τράπηκαν σέ ἄτακτο φυγή...

Ὁ Νικόδημος ἔχει φτάσει σέ ἡλικία 57 ἐτῶν (1805) καί τό χαλκέντερο κορμί του ἀρχίζει νά λυγίζη. Αἰσθάνεται τήν ἀνάγκη κάποιας περιποιήσεως καί πηγαίνει στούς Σκουρταίους. Δέν γηροκομεῖται, ἀλλά συνεχίζει νά ὠφελῆ. Συντάσσει τώρα τόν «Συναξαριστή τῶν 12 μηνῶν» μέ ὑπομονή γιά 2 χρόνια!

Τό 1809, στίς 23 Ἀπριλίου, ἑορτή τοῦ ἁγ. Γεωργίου, ἦλθε πολύ βεβαρημένος στοὺς Σκουρταίους.  Σέ λίγο ἀσθένησε βαριά καί ἄρχισε νά προετοιμάζεται γιά τό μεγάλο ταξίδι...

Στίς 5 Ἰουλίου εἶχε πιαστεῖ τό δεξί του χέρι. Στήν Ἱερὰ Μονὴ Κουτλουμουσίου καί στήν ἐπιθανάτιο κλίνη ἔδινε τίς τελευταῖες του εὐλογίες καί ζητοῦσε τήν συγχώρεσι τῶν ἀδελφῶν...

Κατά τήν ἀνατολή τοῦ ἡλίου, στίς 14 Ἰουλίου 1809, παρέδωσε τό πνεῦμα του, σέ ἡλικία μόνο 60 ἐτῶν. Τάφηκε ἔξω ἀπό τό κελλί τῶν Σκουρταίων. Κοιμήθηκε λοιπόν ὁ ἕνας ἀπό τούς δύο μεγάλους γίγαντες, πού ὡσάν Ἄτλαντες κράτησαν τὸ Γένος στούς ὤμους τους. Ὁ ἄλλος στῦλος ἦταν ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ὁ ὁποῖος ἐκοιμήθη το 1779.

Τὴν εἴδησι τῆς κοιμήσεώς του μέ θλῖψι ἔμαθε ὁ ἐκκλησιαστικός, θεολογικός, μοναστικός καί ὄχι μόνο, κόσμος τῆς ἐποχῆς του. Σημειώνει ὁ χρονογράφος σχετικά μέ τὴν κοίμησι τοῦ ἁγίου Νικοδήμου: «Ἀνατέλλοντος τοῦ αἰσθητοῦ ἡλίου, εἰς τήν γῆν, ἐβασίλευσεν ὁ νοητός ἥλιος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ».

Εἶναι ἀκόμη χαρακτηριστική καί ἡ σκέψις τήν ὁποία ἐξέφρασε τότε ἕνας Χριστιανός: «Πατέρες μου, καλύτερον ἦτο νά ἀπέθνῃσκαν σήμερα ἑκατὸ χριστιανοί παρά ὁ Νικόδημος».

Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἀνήκει σ’ ἐκείνους τοὺς μεγάλους καὶ ἀληθινούς διδασκάλους τῆς ᾽Εκκλησίας, ποὺ ἐδίδαξαν «λόγῳ καί ἔργῳ» τὴν Ἀλήθεια τῆς Ὀρθοδοξίας. Ὁ μέγας νεώτερος Διδάσκαλος τῆς ᾽Εκκλησίας, ὁ θεοφώτιοτος ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, πού, θέλοντας νά φωτίση, πρὶν ἀπὸ δύο αἰῶνες, τὸ βασανισμένο καὶ σκλαβωμένο Γένος μας, ἔκανε μιὰ συγκεντρωτικὴ ἐργασία καὶ μὲ βάσι τὸ Πανάγιο Εὐαγγέλιο καὶ τὰ ἑρμηνευτικὰ καὶ σωτήρια κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας συνέγραψε μιὰ σειρὰ βιβλίων γιὰ ὅλους τοὺς ᾽Ορθοδόξους, ποὺ ἀναζητοῦν τὴν ἀκρίβεια τῆς Πίστεως γιὰ νὰ σωθοῦν. Καὶ τὰ ἔγραψε μὲ ἁπλὸ καὶ ἀναλυτικὸ λόγο γιὰ νὰ εἶναι κατανοητὰ σὲ ὅλους.

Ποιό είναι τὸ κεντρικό θέμα τῆς διδασκαλίας του;

Ἡ ἐποχή πού ἔζησε ὁ ἅγιος Νικόδημος ἦταν μία ἐποχή με πολλά κοινά γνωρίσματα μέ τήν δική μας ἐποχή. Καί τότε ὑπῆρχαν ἐκεῖνοι πού ἤθελαν νὰ ξεκόψουν τό Γένος ἀπό τὶς ρίζες του καί σήμερα. Τότε, ὅπως καί σήμερα, ὑπῆρχε τό ὅραμα τῆς Εὐρώπης καί οἱ μεγάλοι τοῦ Ἔθνους εἶχαν ἐκεῖ στραμμένο τό βλέμμα τους, καί ὅπως ἔλεγαν οἱ Ἅγιοι, στήν Φραγκιά. Ἦταν ἡ ἐποχή πού εἶχε ξεκινήσει τό κίνημα τοῦ ἀθεϊσμοῦ καί τῆς κυριαρχίας τῆς ἀνθρώπινης λογικῆς καί ὄχι τῆς λογικῆς τοῦ Θεοῦ. Σ’ αὐτό βοηθοῦσε ἀρκετά καί ἡ δουλεία μέ τήν μεγάλη ἀγραμματοσύνη.

Ὁ ἅγιος Νικόδημος ξεκινάει ἕναν ἀγῶνα κάπως ἄνισο μέ τήν ἀνθρώπινη λογική, δυνατόν ὅμως μέ τήν Χάρι τοῦ Θεοῦ. Τό κίνημα τῆς Εὐρώπης λεγόταν Διαφωτισμός.

Ὁ ἅγιος Νικόδημος μαζί μέ τούς ἄλλους ἀναπτύσσουν τήν δική τους διδασκαλία μέ βάσι τήν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας.

Τά βασικά σημεῖα τῆς διδασκαλίας τους εἶναι τά ἀκόλουθα:

α) Ἡ Εὐρώπη: Οἱ Ἕλληνες Διαφωτιστές, μέ πρῶτο τόν Ἀδαμάντιο Κοραῆ, μιλοῦν μέ ὑπερηφάνεια γιά τή «φωτισμένη Εὐρώπη», τά «φῶτα» τῆς ὁποίας αὐτοί μεταλαμπαδεύουν στό Γένος. Ὁ προσανατολισμός τους δέ στήν Εὐρώπη, μόνιμο ὅραμα τῶν Ἑνωτικῶν ἀπό αἰῶνες, θά παραγάγη τό «σύνδρομο τοῦ ἐξευρωπαϊσμοῦ» στόν Νεώτερο Ἑλληνισμό, πού κατέστησε τήν Εὐρώπη «καθολική μητρόπολή» του. Ὁ ἅγιος Νικόδημος, πιστός στήν παράδοσι τῶν ἁγίων Πατέρων, ἀπό τούς Ἡσυχαστές τοῦ 14ου αἰῶνα ὡς τόν Πατροκοσμᾶ τόν Αἰτωλό (18ος αἰ.) δέν πρωτοτυποῦν σέ τίποτε στή στάσι τους ἔναντι τῆς Εὐρώπης.

Ἀπορρίπτουν τήν μετά τό σχίσμα Εὐρώπη. Τῆς ἀρνοῦνται κάθε σχέσι μέ τήν πατερική παράδοσι, θεολογικά καί κοινωνικά, καθώς καί κάθε δυνατότητα ἀναγεννήσεως τοῦ Γένους μέ τά δικά της «φῶτα». Ὁ συχνά χρησιμοποιούμενος ἀπό αὐτούς ὅρος «Φραγκιά» ἐκφράζει ὁλόκληρη τήν ἐκφραγκευμένη Δύσι.

β) Παιδεία: Οἱ Ἕλληνες Διαφωτιστές ἤθελαν νὰ φέρουν στὴν χώρα μας μία νέα παιδεία, χωρίς νὰ ὑπάρχη μέσα της Θεός. Ὁ ἅγιος Νικόδημος διδάσκει στὸν λαό μία παιδεία θεμελιωμένη στοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴν παράδοσι τοῦ Γένους. Τό παρατηρεῖ κανεὶς πολύ καθαρά στὸ «Συμβουλευτικό Ἐγχειρίδιο» καὶ στὸν «Ἀόρατο Πόλεμο».

γ) Προβολή προτύπων: Τά πρότυπα τῶν «σοφῶν» τοῦ κόσμου ἦταν ὁ σοφός ἄνθρωπος, ποὺ ἦταν γεμᾶτος ἀπό σοφία κοσμική. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἀντιπροτάσσει τόν σοφό τῆς παραδόσεως, τόν Ἅγιο. Γι’ αὐτό ρίχνει ὅλο τὸ βάρος τῆς θεολογικῆς καί ποιμαντικῆς προσφορᾶς του στην λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας, τήν κιβωτό τοῦ Γένους κατά τή δουλεία. Ὑπογραμμίζει τή σημασία τῆς λειτουργικῆς ζωῆς, μέσα στήν ὁποία διαμορφώνεται τό εὐχαριστιακό ἦθος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος.

Δέν εἶναι περίεργο, λοιπόν, ὅτι στό θέμα αὐτό ἀφιερώνεται τό μεγαλύτερο μέρος τῆς συγγραφικῆς παραγωγῆς του, ποὺ περιλαμβάνει: Πατερικές ἐκδόσεις, μέ ἐπικέντρωσι στόν ἅγ. Γρηγ. Παλαμᾶ καί στόν ἅγ. Συμεών τόν Νέο Θεολόγο, ἔκδοσι Γεροντικῶν κειμένων (ἡ σοφία τῆς ἐρήμου, λειτουργικῶν ὁμιλιῶν, ἀκολουθιῶν, συναξαριῶν, ἐγκωμίων καί πρό πάντων τῆς Φιλοκαλίας).

Ἡ Φιλοκαλία ἀπέβη πνευματική τροφή ὅλων τῶν Ὀρθοδόξων καί τῶν σλαβικῶν χωρῶν καί κριτήριο τῆς νεώτερης θεολογίας μας, ὡς «ἐμπειρική μαρτυρία τῆς ἐκκλησιαστικῆς γνησιότητος».

δ) Κοινωνία - ἐθνικό ὅραμα: Ἕνα ἀπό τά κυριότερα μέσα διαμόρφωσης τῆς εὐρωπαϊκῆς κοινωνίας ἦταν οἱ Χριστοήθειες. Εἶναι «ὁδηγοί καλῆς συμπεριφορᾶς» τοῦ πολίτη, «πῶς θά καθήση, πῶς θά φάη, πῶς θά μιλήση…». Οἱ νοοτροπίες αὐτές εἰσβάλλουν στήν Ἑλληνική κοινωνία μέσῳ κυρίως ἐκείνων, πού, μετά τίς σπουδές τους στήν Εὐρώπη, μεταφέρουν ἐδῶ τά ἤθη της. «Ὅλα δείχνουν ὅτι μιά βαθιά ἀλλοίωση ἔχει ἐπέλθει στή συγκρότησι τῆς Ἑλληνικῆς κοινωνίας». «Ἡ παραδοσιακή Φιλοκαλία περνάει ἀπό δοκιμασία, ὥσπου νά ἀφομοιωθοῦν τά καινούρια, ἐνῷ παραμελοῦνται τά παλαιά». Εἶναι ἡ πρόκλησις τῆς Εὐρώπης στόν χῶρο τῆς κοινωνίας.

Παρ’ ὅλα αὐτά ἡ Χριστοήθεια τοῦ ἁγίου Νικόδημου ἔρχεται νά καλύψη καί θεωρητικά τὸ θέμα. Οἱ ἀναφορές τοῦ συγγραφέα εἶναι πατερικές καί ἁγιογραφικές. Δέν πρόκειται ἄρα γιά ἠθικές «νόρμες», ἀλλά γιά ἁγιοπνευματική ἐμπειρία. Ὁ Ἅγιος, πού μέ τό ἀσκητικό του πνεῦμα ἐνοχλεῖ τούς ἐκκοσμικευμένους τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ χώρου, προτείνει τό αὐθεντικό ὀρθόδοξο-πατερικό ἦθος, ὡς τρόπο ἐκκλησιαστικῆς ὑπάρξεως.

Συμπερασματικά:

Ὁ ἅγιος Νικόδημος μὲ τὴν ζωή καὶ τὰ ἔργα του:

1. Ἀνανέωσε τήν αὐθεντική Ὀρθόδοξη πνευματική ζωή, καθώς οἱ ἴδιοι, ἀσκηταί καί θεολόγοι ταυτόχρονα, τήν ἐβίωσαν καί τήν ἐδίδαξαν μέ τά θεόσοφα συγγράμματά τους.
2. Ἀντιστάθηκε στήν ἀλλοτρίωσι ποὺ προκαλοῦσε ὁ εὐρωπαϊκός διαφωτισμός μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων.
3. Στήριξε στήν Πίστι τούς Ὀρθοδόξους λαούς. Ἰσχυρό ἀνάχωμα ἔναντι τῆς λατινικῆς προπαγάνδας καί τοῦ προτεσταντικοῦ προσηλυτισμοῦ ὑπῆρξε τό θεολογικό του ἔργο, μέ τό ὁποῖο ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησιολογία εὕρισκε τήν ἀπαραίτητη γιά τήν ἐποχή καί τά προβλήματά της θεολογική κατοχύρωσι.
4. Ἀναπτέρωσε τό ἠθικό των ὑποδούλων Ὀρθοδόξων καλλιεργώντας μαρτυρικό ἦθος. Ὑπῆρξε ἀλείπτης πολλῶν νεομαρτύρων. Διαβάζοντας κανείς τό «Νέον Μαρτυρολόγιον» βλέπει πῶς ὁ ἴδιος ὁ Ἅγιος παρώτρυνε ὅσους ἤθελαν τὸ Μαρτύριο. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ε΄ ὄντας τήν ἐποχὴ ἐκείνη στὸ Ἅγιον Ὄρος ἐκείνους ποὺ ἐπιθυμοῦσαν τὸ μαρτύριο τοὺς ἔστελνε στὸν ἅγιο Νικόδημο γιὰ νὰ τούς ἐμψυχώση. 
5. Ἔδωσε ἀπάντησι στά αἰτήματα τῶν καιρῶν. Ἀνάμεσα σέ αὐτά ἦταν ἡ ἀνάγκη νά ἐπανασυνδεθῆ ὁ «κανών τῆς προσευχῆς» μέ τόν «κανόνα τῆς πίστεως», δηλαδή νά βρεθῆ ξανά τό αὐθεντικό λειτουργικό ἦθος.
6. Ἀνέδειξε μαζί μέ τούς ἄλλους ἁγίους, νέους ἁγίους στήν Ἐκκλησία. Ἡ ἴδια ἡ ζωή του ἦταν προσανατολισμένη στήν προοπτική τῆς κατά Χάριν Θεώσεως καί γι' αὐτό προέβαλε μέ τά συγγράμματά του τήν ἁγιότητα τῶν ἁγίων νεομαρτύρων καί συγχρόνων του ὁσίων ἀνδρῶν.Ἦταν ἀπόλυτος στὰ δογματικά θέματα. Ζώντας μέσα σὲ αὐστηρὸ πνεῦμα ζητώντας τὸ ἀπόλυτο καὶ τὸ τέλειο καί γνωρίζοντας πότε πρέπει νὰ χρησιμοποιῆ ἠ Ἐκκλησία τὴν ἀκρίβεια καὶ τὴν οἰκονομία, δέν διστάζει νὰ μᾶς πῆ στὸ ἱερό «Πηδάλιο» ὅτι ἡ προσπάθεια τοῦ Πάπα νὰ συνδυάση πολιτική καὶ ἐκκλησιαστική ἐξουσία εἶναι ἀντίθετη μὲ τὸ πνεῦμα τοῦ Εὐαγγελίου καὶ τὴν χαρακτηρίζει ὡς «μίξιν ἄμικτον» καὶ τὸ ἀποτέλεσμα «τέρας ἀλλόκοτον». Τὸ δὲ βάπτισμα τῶν Καθολικῶν τὸ θεωρεῖ ὡς μίασμα και ὄχι βάπτισμα. 
7. Οἱ συμπροσευχές μέ ἑτεροδόξους, ἡ τάσις ἀναγνωρίσεως τοῦ βαπτίσματος τῶν ἑτεροδόξων καί κάποιες κοινές ποιμαντικῆς φύσεως πρωτοβουλίες μέ τούς ἑτεροδόξους, χάριν πρακτικῶν σκοπῶν καί ἄλλων σκοπιμοτήτων, παρακάμπτουν καί σήμερα τόν «κανόνα τῆς πίστεως».

Ἡ παρακαταθήκη του λοιπόν καὶ ὅλη ἡ διδασκαλία του εἶναι πολύτιμη καί στίς ἡμέρες μας. Ἡ ἐποχή του παρουσίαζε συμπτώματα παρόμοια μέ τήν δική μας.

Τὸ συγγραφικό του ἔργο

Θὰ μοῦ ἐπιτρέψετε νὰ δοῦμε πρῶτα σὲ μορφὴ ἁπλῆ τὰ ἔργα του καὶ κατόπιν μία μικρὴ ἀνάλυσι ἀπὸ τὰ ἔργα του, γιὰ νὰ γευθοῦμε ὅλοι μας κάτι σήμερα στὴν ἐπέτειο τῶν 200 ἐτῶν ἀπὸ τὸ Ὁσιακό του τέλος.

Λένε ὅτι στὰ 200 χρόνια παρουσιάζεται ἕνας ἄνθρωπος ποὺ νὰ ἔχη τὴν μορφὴ τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου• τὴν ὀξύνοια τοῦ νοῦ, τὴν ἀπόλυτη πίστι καὶ ἀγάπη στὸν Θεό, τὴν ἁγιότητα τοῦ βίου, τὴν ἀγάπη πρὸς τοὺς ἐν Χριστῷ ἀδελφούς, ποὺ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ἔκδοσι τόσων ἔργων «πρὸς κοινὴν τῶν Ὀρθοδόξων ὠφέλειαν», ὅπως τονίζει σὲ πολλὰ ἔργα του στὴν ἀρχὴ τοῦ βιβλίου.

Ἄς δοῦμε ὅμως πρῶτα ἐν περιλήψει τὰ γνωστὰ ἔργα του, διότι ὑπάρχουν καὶ ἄγνωστα καὶ ἀδημοσίευτα, τὰ ὁποῖα κάθε τόσο ἔρχονται στὴν ἐπιφάνεια. Γιὰ παράδειγμα ἀναφέρω ὅτι πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια ἡ Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα ἐξέδωσε ἕνα μικρὸ τευχίδιο μὲ τρεῖς ἐγκωμιαστικούς λόγους• στὸν ἁγ. Ἰω. τὸν Χρυσόστομο, στοὺς Ἀρχαγγέλους καὶ στὸν ἅγιο Νικόλαο. Τὸ 1972 ἡ ἐφημ. Ὁρθόδοξος Τύπος πάλι εἶχε δημοδιεύσει μία διατριβὴ, θὰ λέγαμε, περὶ Μοναχισμοῦ, ἀπάντησι σὲ κάποιον ποὺ ἀθέτησε τὴν ὑπόσχεσί του νὰ μονάση.

Πρέπει νὰ τονίσουμε πὼς ἀποτελεῖ ἰδιαίτερη εὐλογία γιὰ ὅλους μας ποὺ πολλὰ ἢ τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ ἔργα του κυκλοφοροῦν σήμερα.

Α΄ ῾Ερμηνευτικά:

1. ῾Ερμηνεία Ψαλτηρίου (3τομον, σ. 1 800).
2. Ἑρμηνεία τῶν 14 ᾽Επιστολῶν τοῦ Ἀπ. Παύλου (3 τόμοι, σ. 1350).
3. Ἑρμηνεία τῶν 7 Καθολικῶν ᾽Επιστολῶν (σ. 370).

Β΄ Κανονικά:

4. ᾽Εξομολογητάριον (σ. 400).
5. Πηδάλιον (῾Ερμηνεία ἱερῶν Κανόνων, σελ. 880).

Γ΄ Ἀσκητικά, μυστικά, ἠθικά:

6. Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν (5τομο).
7. Εὐεργετινὸς (πατερικά, ἀσκητικὰ καὶ συναξαριακὰ κείμενα διατεθειμένα καθ' ὑπόθεσιν, 4τομος).
8. Περὶ συνεχοῦς θείας Μεταλήψεως (σ. 238).
9. Συμβουλευτικὸν ᾽Εγχειρίδιον, ἤτοι περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων, (σελ. 320).
10. Ἀλφαβηταλφάβητος ῾Οσίου Μελετίου ῾Ομολογητοῦ (σ. 885).
11. Ἅπαντα ἁγ. Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου. (σελ. 728).
12. Ἅπαντα ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ, 3τομον. (Δυστυχῶς μόνο ἡ εἰσαγωγὴ διεσώθη, δημοσιευθεῖσα εἰς Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 1883. Τὸ ὑπόλοιπο ἔργο χάθηκε πρὶν νὰ ἐκτυπωθῆ στὴν Βιέννη).
13. Ἀόρατος Πόλεμος (σ. 278).
14. Πνευματικὰ Γυμνάσματα (σελ. 608).
(Ὁ Ἀόρατος Πόλεμος καὶ τὸ Συμβουλευτικὸ Ἐγχειρίδιο, ἔχουν τὴν μεγαλύτερη διάδοσι).
15. Χριστοήθεια (σ. 400).
16. Βίβλος Βαρσανουφίου καὶ ᾽Ιωάννου, (835 ἐρωταποκρίσεις γιὰ διάφορες βαθύτατες πνευματικές ὑποθέσεις, ἀσκητικοῦ χαρακτῆρος).

Δ' Ἁγιολογικά:

17. Νέον ᾽Εκλόγιον (Βίοι ῾Οσίων).
18. Νέον Μαρτυρολόγιον (Βίοι Νεομαρτύρων, σελ 300).
19. Συναξαριστὴς τῶν 12 μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ (3τομος).
20. Λόγος ἐγκωμιαστικὸς εἰς Ἱ. Χρυσόστομον.

Ε' Λειτουργικά:

21. Θεοτοκάριον. (Συλλογὴ 62 Κανόνων εἰς Θεοτόκον).
22.Εὐχολόγιον.
23. Ἀπάνθισμα Ψαλτηρίου (᾽Επίτομον προσευχητάριον).
24. Κῆπος Χαρίτων (῾Ερμηνεία τῶν 9 ᾽Ωδῶν τῆς στιχολογίας, σελ. 347).
25. ῾Εορτοδρόμιον, (῾Ερμηνεία τῶν ἀσματικῶν Κανόνων τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ῾Εορτῶν, 2τομον, σ. 750).
26. Νέα Κλῖμαξ (Ἑρμηνεία τῶν 76 Ἀναβαθμῶν τῆς 8ήχου, σελ. 360).

ΣΤ΄ Ὑμνογραφικά:

27-78, ἤτοι 51 ὑμνογραφικὰ ἔργα (᾽Ακολουθίες πλήρεις ἢ συμπληρώσεις ἐλλιπῶν, Κανόνες, Κανόνες ΙΙαρακλητικοί, Οἶκοι κ.λ.π. εἰς διαφόρους Ἁγίους).

Ζ΄ ᾽Επιστολαί:

79. ᾽Επιστολαί δημοσιευμένες σὲ διάφορα βιβλία ἢ περιοδικά, καίτοι δὲν ἔχουν συγκεντρωθῆ ἀκόμη σὲ ἰδιαίτερο τόμο.

Η΄ Ἀπολογητικά:

80. Ὁμολογία πίστεως (προσωπικὴ ἀπολογία).

ΑΝΕΚΔΟΤΑ

Πρόκειται κυρίως περὶ ὑμνογραφικῶν ἔργων, πλὴν ὀλίγων διαφόρων, τὰ ὁποῖα διὰ τοῦτο παραθέτομεν ἄνευ κατατάξεως.
1. Περὶ ὀνείρων.
2. Πίναξ κατ' ἀλφάβητον διὰ θέατρον πολιτικόν.
3. Λόγος εἰς τὸ Εὐαγγέλιον τοῦ Ποιμένος.
4. Λόγοι τρεῖς περὶ μετανοίας.
5. Λόγοι ᾽Επιτάφιοι (διάφοροι),
6. Λόγος πανηγυρικὸς καὶ ᾽Ακολουθία εἰς τὴν λιτανείαν τῆς Εἰκόνος τῆς Θεοτόκου τοῦ Πρωτάτου.
7. Ἐπιστολαί.
8 - 37. ῾Υμνογραφικὰ διάφορα (᾽Ακολουθίαι, Κανόνες, Οἶκοι κ.λ.π.) σὲ διαφόρους Ἁγίους.
Σύνολο περίπου 80 πού εἶναι γνωστά καὶ 37 ἀνέκδοτα, δηλαδή 117 ἔργα.

Νομίζω ὅτι εἶναι ὁ μεγαλύτερος ἐκκλησιαστικός συγγραφέας, ἴσως ξεπερνᾶ καὶ τὸν ἅγιο Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο.