Κύριο θέμα: Θεολογικό Συνέδριο στήν Ἀμαλιάδα - Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στὴν ἐποχή μας

Πραγματοποιήθηκε τό ἐτήσιο θεολογικό Συνέδριο τῆς Μητροπόλεως Ἠλείας καί Ὠλένης, στήν Ἀμαλιάδα, μέ θέμα “Ἡ σπουδαιότητα τῆς διδασκαλίας τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στήν ἐποχή μας”. Εἰσηγητής τοῦ Συνεδρίου ἦταν καί στίς δύο Συνεδριάσεις (19-2 καί 20-2-2000) ὁ Μητροπολίτης μας κ. Ἱερόθεος.

Ἡ πρώτη Συνεδρίαση ἔγινε στό Ἵδρυμα “Ἀπόστολος Παύλος”, στόν χῶρο τῆς Μονῆς Φραγκαβίλλας, ὅπου λειτουργεῖ ἕνα ἀπό τά πολλά οἰκοτροφεῖα τῆς Ι. Μητροπόλεως Ἠλείας. Μετά τόν ἑσπερινό, στό παλαιό βυζαντινό ἐκκλησάκι τῆς Μονῆς, ἀκολούθησε κέρασμα, ἡ εἰσήγηση τοῦ Σεβασμιωτάτου καί ἡ συζήτηση πού κράτησαν περίπου τρεῖς ὧρες. Ἀκολούθησε δεῖπνο καί ἡ ἡμέρα ἔκλεισε μέ τό ἀπόδειπνο στό βυζαντινό ναΰδριο.

Τήν ἑπομένη ἡμέρα τελέσθηκε Ἀρχιερατική θ. Λειτουργία στόν Ι. Ναό Εὐαγγελισμοῦ Θεοτόκου Ἀμαλιάδος, κατά τήν διάρκεια τοῦ ὁποίου κήρυξε τόν θ. λόγο ὁ Σέβ. Μητροπολίτης Ἠλείας κ. Γερμανός. Ἡ δεύτερη συνεδρίαση ἔγινε στήν Αἴθουσα “Θεία Οἰκοδομή” Ἀμαλιάδος. Ἀκολούθησε συζήτηση ἡ ὁποία συνεχίστηκε ἀκόμη καί κατά τήν διάρκεια τοῦ γεύματος τό ὁποῖο προσέφερε πάλι ἡ Ι. Μητρόπολη στήν τραπεζαρία τοῦ Οἰκοτροφείου “Ἀπόστολος Παύλος”.

Στίς συνεδριάσεις προήδρευσε ὁ κ. Δακουρᾶς, Καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν.

Αὐτό ἦταν τό συνοπτικό διάγραμμα τοῦ Συνεδρίου, τοῦ ὁποίου ἡ ἀτμόσφαιρα ἦταν οἰκογενειακή, ἀνοικτή καί ἐν πολλοῖς μυσταγωγική. Στό νά ἐπικρατήση ἡ θαυμάσια αὐτή ἀτμόσφαιρα συνέβαλαν ὅλοι οἱ παράγοντες τοῦ Συνεδρίου, ἤτοι ὁ Μητροπολίτης Ἠλείας, ὁ Σεβασμιώτατος ὁμιλητής, οἱ Σύνεδροι θεολόγοι καί, βεβαίως, ἡ διδασκαλία καί μποροῦμε νά προσθέσουμε καί ἡ παρουσία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.

Νά σημειώσουμε ἀκόμη ὅτι ὁ Σεβασμιώτατος προσκλήθηκε ἀπό τόν Μητροπολίτη Ἠλείας, μέ τόν ὁποῖο συνδέεται μέ στενή φιλία. Ὁ Μητροπολίτης μας κ. Ἱερόθεος ἔχει λάβει τό ὄνομα τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Ἀκαρνανίας Ἱεροθέου Παρασκευοπούλου, θείου τοῦ Μητροπολίτου Ἠλείας Γερμανοῦ, ἐνῶ ὁ Μητροπολίτης Ἠλείας κ. Γερμανός εἶχε γέροντα τόν ἀπό Ναυπάκτου καί Εὐρυτανίας Μητροπολίτη Ἠλείας Γερμανό Γκούμα.

* * *

Ὁ Σεβασμιώτατος στήν πρώτη του εἰσήγηση ἀναφέρθηκε εἰσαγωγικά στήν ἀξία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἑνός ἁγίου ἐφάμιλλού των Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων, τοῦ ὁποίου ἡ διδασκαλία εἶναι πολύ σημαντική, γιατί ἀποτελεῖ ἀνακεφαλαίωση καί περίληψη τῆς πατερικῆς διδασκαλίας καί παρουσιάζει ὅλη τήν ἡσυχαστική μέθοδο τῆς ὀρθοδόξου εὐσεβείας. Λόγω τῆς μεγάλης του ἀξίας, ἡ παράδοσή μας τόν δέχεται ὡς τέταρτο θεολόγο καί τέταρτο Ἱεράρχη, δίπλα στούς μεγάλους θεολόγους καί Ἱεράρχες τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἀναφέρθηκε ἀκόμη στά ἱστορικά πλαίσια τῆς ἐποχῆς του καί στά βιογραφικά στοιχεῖα του. Μίλησε γιά τήν ἐπίδραση τοῦ περιβάλλοντος στό ὁποῖο γεννήθηκε καί ἀνδρώθηκε ὁ Ἅγιος, ὑπογράμμισε τούς ἐθνικούς κινδύνους καί τά θρησκευτικά ρεύματα τῆς ἐποχῆς τοῦ τά ὁποῖα ἀντιμετώπιζε τότε ἡ Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία, καί ἀντιμετωπίζει ἐν πολλοῖς καί σήμερα τό γένος μας, καί ὡς ἐκ τούτου μποροῦμε νά χαρακτηρίσουμε παράλληλες τήν ἐποχή μας καί τήν ἐποχή τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.

Γενόμενος ὁ Ἅγιος μύστης τῆς ἀποκαλυπτικῆς θεολογίας, γαλούχησε καί συνεχίζει νά γαλουχῆ τόν λαό τοῦ Θεοῦ μέ τήν ἐμπνευσμένη διδασκαλία του, τῆς ὁποίας κύρια σημεῖα εἶναι ὅτι: ὁ Θεός εἶναι Πρόσωπο –τό Ὁποῖο ἀποκαλύπτεται, δέν ἀνακαλύπτεται– καί ὄχι κάποια ἀφηρημένη ὀντότητα• ὑπάρχει διάκριση οὐσίας καί ἐνεργείας στόν Θεό• ἡ ἐνέργειά Του εἶναι ἄκτιστη• ἡ οὐσιοποιός καί ζωοποιός ἐνέργειά Του συνέχει καί ζωοποιεῖ τήν κτίση καί ὀνομάζεται ἀπό τούς Πατέρες “λόγοι τῶν ὄντων”• ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ ἐπιτυγχάνεται μέσω τῆς θεωρίας καί τῆς θεώσεως• ὑπάρχουν δύο παιδεῖες καί δύο σοφίες (ἡ ἀνθρώπινη καί ἡ κατά Θεόν), στίς ὁποῖες σοφίες ἀντιστοιχοῦν δύο παράλληλες ἀνθρώπινες γνωστικές λειτουργίες (οἱ ὁποῖες ἔχουν ὡς ξεχωριστά γνωστικά ὄργανα τόν νοῦ καί τήν λογική) καί δύο ξεχωριστές μεθοδολογίες• ἡ ὀρθόδοξη γνωσιολογία δέχεται τούς ἀποδεικτικούς καί ὄχι τούς διαλεκτικούς συλλογισμούς• ἡ ὀρθόδοξη πνευματικότητα εἶναι ἡσυχαστική καί συγκεκριμενοποιεῖται στήν κάθαρση τῆς καρδιᾶς, τό φωτισμό τοῦ νοῦ καί τήν θέωση• ἡ νοερά καρδιακή προσευχή, ἔνδειξη ὅτι ὁ νοῦς εἰσέρχεται στήν καρδιά, ὅπου λαμβάνει γνώση καί ἀποκτᾶ ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ, εἶναι ἡ βάση τῆς πνευματικῆς ζωῆς• ὑπάρχουν δύο κινήσεις τοῦ νοῦ γιά τήν ἀνάβασή του στόν Θεό ἀπό τίς ὁποῖες ἡ ἀσφαλεστέρα καί ἀπλανής εἶναι ἡ κυκλοειδής κίνηση• ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου κτίζεται ἀπό τόν Θεό τήν στιγμή τῆς συλλήψεώς του καί εἶναι κατά χάριν ἀθάνατη• τό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ναός τοῦ ἁγίου Πνεύματος καί ὄχι φυλακή τῆς ψυχῆς καί ὁ ἄνθρωπος ἀγωνίζεται νά ἐλευθερωθῆ ἀπό τό σαρκικό φρόνημα καί νά φθάση στήν θέωση ψυχοσωματικά κλπ.

Ἡ ὅλη διδασκαλία τοῦ ἁγίου Ἐπισκόπου Θεσσαλονίκης ἔχει καθαρά ποιμαντικό χαρακτήρα καί σωτηριολογικά κίνητρα, δέν πρόκειται γιά κάποια σχολαστική - ἀκαδημαϊκή θεολογία. Γι’ αὐτό καί τό ὕψος της δέν τρομάζει, ἡ σοφία της δέν προκαλεῖ, ἡ διεισδυτικότητά της δέν πληγώνει, ἀλλά θεραπεύει τόν λαό τοῦ Θεοῦ. Αὐτό φάνηκε καθαρά στό Συνέδριο. Ὁμολογήθηκε, δηλαδή, ἀπό τούς Συνέδρους ὅτι τά ὑψηλά νοήματα μποροῦσαν νά ψηλαφηθοῦν, ἐπειδή ἀκριβῶς παρουσιάστηκαν ζυμωμένα μέ παραδείγματα, τά ὁποῖα ἡ ποιμαντική πείρα ἀνασύρει ἀπό τήν καθημερινή μας ζωή.

Ὁ Σεβασμιώτατος ἔκλεισε τήν πρώτη εἰσήγησή του διαπιστώνοντας ὅτι χρειαζόμαστε στίς ἡμέρες μᾶς τήν ποδηγέτηση τοῦ μεγάλου αὐτοῦ Ἁγίου, ἐνῶ ἐξέφρασε καί τήν εὐγνωμοσύνη του στούς διοργανωτές τοῦ Συνεδρίου καί ἰδιαιτέρως ἐπήνεσε τήν εὐαισθησία, τήν ἁπλότητα καί τήν ἀρχοντιά τοῦ Σέβ. Μητροπολίτου Ἠλείας κ. Γερμανοῦ.

Ἡ συζήτηση πού ἀκολούθησε κινήθηκε σέ ὑψηλό ἐπίπεδο, ἀνοίγοντας πολλά καί δύσκολα θέματα, τά ὁποῖα μόνο ἡ διδασκαλία ἑνός Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως εἶναι ὁ Ἅγιος Γρηγόριος, μπορεῖ νά ἀγγίξη, χωρίς νά γίνεται συνάμα ἀπόκοσμη ἤ δυσθεώρητη. Ἄλλωστε, οἱ ἴδιες οἱ ἐρωτήσεις –οἱ ὁποῖες διατυπώνονταν ἀπό δόκιμους καθηγητές Μέσης καί Ἀνωτάτης Ἐκπαίδευσης μέσα σέ ἕνα πνεῦμα μαθητείας– δέν ἄφηναν τήν ὅλη διδασκαλία νά κατέβη χαμηλότερα. Σημειώνουμε μερικές ἀπό τίς ἐρωτήσεις πού διατυπώθηκαν: • Μήπως ἡ καρδιακή προσευχή τήν ὁποία δίδαξε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὑπῆρχε καί στήν περίπτωση τοῦ Μωϋσῆ; • Τί θέση κατέχει μέσα στήν πορεία πρός Θεογνωσία ἡ αὐτογνωσία καί ἡ ἐτερογνωσία; • Σέ ποιό στάδιο πνευματικῆς ζωῆς φθάνουν οἱ ἅγιοι; • Ποιά ἡ ἔννοια τῆς πνευματικότητας στήν Ὀρθόδοξη διδασκαλία; • Ὑπάρχουν ἐκτός της Ὀρθοδοξίας ἅγιοι μετά τό σχίσμα; • Τί εἶναι ἡ καρδιακή προσευχή; • Τί εἶναι τελικά το πιό ἀπαραίτητο ἤ τό πρωτεῦον: μυστήρια ἤ ἄσκηση; • Πῶς εἶναι παράλληλη ἡ ἐποχή μας μέ τήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, ὅταν π.χ. τό περιβάλλον τοῦ ἁγίου ἦταν ἅγιο, ἐνῶ τό περιβάλλον στό ὁποῖο ἀναπτύσσονται τά παιδιά μᾶς εἶναι αὐτό τό ὁποῖο γνωρίζουμε καί ζοῦμε; • Οἱ Χριστιανοί ἔχουν σήμερα μιά πολύ μεγάλη στροφή στά Μοναστήρια καί τόν μοναχισμό. Πόσο μποροῦν τά μοναστήρια νά ἀσχοληθοῦν μέ τό ἱεραποστολικό καί φιλανθρωπικό ἔργο σέ βάρος τοῦ ἡσυχασμοῦ καί πολλές φορές τῶν Ἐνοριῶν; Μήπως ἔχει χαθεῖ ἡ ἰσορροπία; Ἄν ζοῦσε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς πῶς θά μᾶς μάλωνε γιά νά βροῦμε τήν ἰσορροπία μας; • Πῶς καί πόσο ἐπηρεάστηκε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἀπό τήν φιλοσοφία τήν ὁποία γνώριζε τόσο καλά; • Τελικά πόσες Οἰκουμενικές Συνόδους ἀναγνωρίζει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία; • Σύμφωνα μέ τήν ρήση κάποιου ἁγιορείτου Ἡγουμένου, ἡ Ὀρθοδοξία θά γίνη καταφύγιο γιά πολλές ψυχές σ’ ὅλον τόν κόσμο. Γιατί ὅμως παρατηρεῖται αὐτή ἡ ἔντονη τάση γιά τόν δυτικό τρόπο ζωῆς;

Αὐτές καί ἄλλες ἐρωτήσεις ἐτέθηκαν, καθώς καί ἀρκετές τοποθετήσεις, τήν πρώτη ἡμέρα τοῦ Συνεδρίου.

* * *

Στήν δεύτερη συνεδρία, ἡ εἰσήγηση ἦταν ἀκόμη πιό ἐνδιαφέρουσα, γιατί, ἀφήνοντας τά εἰσαγωγικά καί ἱστορικά στοιχεῖα, ἀσχολήθηκε μέ τό ἐνδιαφέρον θέμα: “Μυστικισμός, ὀρθολογισμός κατά τούς χρόνους τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ”.

Μέ τήν δεύτερη αὐτή εἰσήγησή του ὁ Σεβασμιώτατος ἀνέλυσε τούς ὅρους ὀρθολογισμός καί μυστικισμός. Ἀναφέρθηκε στίς ρίζες τῆς σχολαστικῆς δυτικῆς θεολογίας καί τόν τρόπο ἐπηρεασμοῦ της ἀπό τόν φεουδαλισμό. Τέκνο πνευματικό της δυτικῆς αὐτῆς σχολαστικῆς παράδοσης ἦταν καί ὁ Καλαβρός μοναχός Βαρλαάμ.

Μίλησε καί γιά τό φιλοσοφικό σύστημα τοῦ Πλάτωνος καί τῶν Νεοπλατωνικῶν, συγκρίνοντάς τα καί ἀναφέροντας τά ἱστορικά, πολιτιστικά καί θρησκευτικά πλαίσια δημιουργίας τους.

Ἐν ἀντιθέσει πρός τίς δύο αὐτές μεγάλες φιλοσοφικές –καί κατ’ ἐπέκταση πολιτιστικές– τάσεις (τόν μυστικισμό καί τόν ὀρθολογισμό), ὁ Σεβασμιώτατος παρουσίασε τήν ὀρθόδοξη νηπτική παράδοση, ὅπως ἐκφράστηκε ἀπό τόν ἅγιο Γρηγόριο, ὁ ὁποῖος ἦλθε σέ διάλογο μέ τούς φορεῖς τῶν παραδόσεων αὐτῶν καί τελικά συγκρούστηκε μαζί τους, ὥστε νά μείνη ἀνέπαφη ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία ἀπό τίς βρότοιες παραχαράξεις.

Ὁ Σεβασμιώτατος, περιγράφοντας ἐν ὀλίγοις τήν σύγκρουση αὐτή, παρουσίασε τήν ἀλήθεια ὅτι ὀρθόδοξη θεολογία εἶναι ποιμαντική ὄχι σχολαστική, εἶναι μυστική ὄχι ὅμως μυστικιστική, εἶναι νηπτική ὄχι ὀρθολογιστική, καί κατέληξε στήν διαπίστωση ὅτι, ἄν δέν εἶχε γίνει ἡ σύγκρουση τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέ τά προαναφερθέντα συστήματα, τότε πολύ πιθανόν νά εἴχαμε χάσει τά ὀρθόδοξα κριτήρια, νά εἴχαμε γίνει κατά κάποιον τρόπο Οὐνίτες.

Ἡ σημασία τῆς ὀρθόδοξης διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου ἔχει ὅμως διαχρονικές προεκτάσεις, ἀκριβῶς ἐπειδή εἶναι ὀρθόδοξη, ἔχει δηλαδή μιά καθολική σύλληψη τῶν πραγμάτων. Ἔτσι, κατέχοντας τήν διδασκαλία αὐτή μπροῦμε νά διακρίνουμε ὀρθά μεταξύ θεολογίας καί ἐπιστήμης, νά ξεφύγουμε τόν πειρασμό τῶν ἀνατολικῶν θρησκευμάτων πού κινοῦνται μέσα σέ μυστικιστικά πλαίσια, νά κατανοήσουμε τήν νηπτική θεολογία ὡς θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, καί τέλος νά δώσουμε βαρύτητα στό “πώς” τῆς πνευματικῆς ζωῆς καί ὄχι μόνον στό “τί”.

Οἱ ἐρωτήσεις καί ἡ συζήτηση κινήθηκαν στό ἴδιο καί ὑψηλότερο ἐπίπεδο καί κράτησαν τό ἐνδιαφέρον ἀμείωτο καί τήν προσοχή τῶν συνέδρων τεταμένη καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τῆς συνεδρίασης.

Μερικές ἀπό τίς ἐρωτήσεις πού τέθηκαν στήν δεύτερη αὐτή συνεδρίαση ἦταν οἱ ἑξῆς:
• Πῶς μπορεῖ νά γίνη ἀντιληπτή ἡ φράση: “νά μείνουν οἱ σκέψεις στήν λογική”; • Μήπως ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, τελικά προφύλαξε τόν ἄνθρωπο ἀπό τό νά θεοποιήση τόν ἑαυτό τοῦ μέσω τῆς λογικῆς; • Πῶς δημιουργήθηκε μέσα στήν Ἐκκλησία τό ρεῦμα τῆς νηπτικῆς θεολογίας καί ποιά ἡ σχέση της μέ τήν βιβλική παράδοση; • Μήπως ὑπάρχει σήμερα ἕνα εἶδος “νηπτικολαγνείας” μέ “ὑπερπαραγωγή” Γεροντάδων; • Ποιά ἡ σχέση τῆς νηπτικῆς θεολογίας μέ τόν τρόπο ζωῆς τῶν ἀρχαίων χριστιανικῶν κοινοτήτων; • Τελικά ποιός νίκησε: ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἤ ὁ Βαρλαάμ, δεδομένου ὅτι ὑπάρχει σήμερα ἔντονος ὀρθολογισμός καί εὐδαιμονία; • Μπορεῖ νά γίνη σύγκριση μεταξύ της θεολογίας, τῆς προσωπικότητος καί τοῦ ρόλου τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου; • Τί νέο τελικά προσφέρει ὁ ἅγιος Γρηγόριος στήν θεολογία τῆς Ἐκκλησία μας; • Τί θά ἔλεγε ὁ ἅγιος Γρηγόριος γιά τήν προσπάθεια ἕνωσης καί συγχώνευσής μας στόν παπισμό; • Ὑπάρχει ὁμοιότητα τῆς διδασκαλίας τοῦ Θωμᾶ τοῦ Ἀκινάτη καί τοῦ Πλάτωνος, καί πῶς ἐννοεῖται; • Ποιά ἡ διαφορά τοῦ ἠθικισμοῦ καί τοῦ εὐσεβισμοῦ; • Ποία ἡ προέκταση τῆς διάκρισης κτιστοῦ καί ἀκτίστου στήν καθημερινή μας ζωή, στίς διαπροσωπικές μας σχέσεις; • Πῶς μποροῦμε νά ἀποφύγουμε τήν παθογένεια στήν πνευματική μας ζωή, κατά τήν προσπάθειά μας νά πολεμήσουμε τούς λογισμούς; • Ὑπάρχει μιά διάκριση θεολογίας καί ἐπιστήμης• τελικά μόνο ἡ μία διακονεῖ τήν Ἐκκλησία;

Οἱ ἐνδεικτικές αὐτές ἐρωτήσεις δείχνουν τό ἐπίπεδό της συζήτησης, καθώς καί τό φρόνημα καί τίς ἀναζητήσεις τῶν Συνέδρων. Ἀργότερα, κατά τήν διάρκεια τοῦ γεύματος, τό ὁποῖο δόθηκε μέσα σέ πολύ ζεστό καί οἰκογενειακό περιβάλλον καί ἔκλεισε μέ θαυμάσιο τρόπο τήν θεολογική συνάντηση, συνεχίστηκαν οἱ ἐρωτήσεις. Στό γεῦμα ὁμίλησε ὁ Σέβ. Μητροπολίτης Ἠλείας, ὁ ὁποῖος εὐχαρίστησε τόν Σεβασμιώτατο ὁμιλητή καί τούς συντελεστές τῆς καθιερωμένης αὐτῆς θεολογικῆς συνάντησης καί, ἀφουγκραζόμενος τήν ἐπιθυμία τῶν συνέδρων, πρότεινε ὡς ὁμιλητή γιά τήν ἑπομένη χρονιά καί πάλι τόν Σέβ. Μητροπολίτη μας, πράγμα τό ὁποῖο ἔγινε δεκτό διά βοῆς καί χειροκροτημάτων.

Ὁ Σεβασμιώτατος εὐχαρίστησε μέ τήν σειρά τοῦ τόν Ποιμενάρχη τῆς Ἠλείας γιά τήν φιλοξενία, τήν ἁπλότητα καί τήν ἐγκαρδιότητα μέ τήν ὁποία τόν ὑποδέχθηκε, πράγμα τό ὁποῖο ἀντανακλᾶ καί στό Ποίμνιό του, καί συγκεκριμένα στούς θεολόγους μέ τούς ὁποίους εἶχε αὐτήν τήν καρποφόρα ἐπικοινωνία. Εὐχαρίστησε δέ τούς φορεῖς ὅλων των χαρισμάτων καί διακονιῶν τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, τά ὁποῖα ἐκφράστηκαν στό Συνέδριο ποικιλοτρόπως καί πάντα ἀνιδιοτελῶς, μέ ἀποτέλεσμα νά ὑπάρξη αὐτή ἡ ἀνοικτή καί ἐποικοδομητική συνάντηση.

Ἀρχιμ. Κ.Ε.Γ.

.